BMTTD maʼlumotlariga koʻra, Markaziy Osiyoda biologik xilma-xillikning yoʻqolishi darajasi jahondagi oʻrtacha koʻrsatkichdan yuqori: 1990-yillardan buyon mintaqa oʻrmonlarining 35% dan koʻprogʻini va tabiiy yaylovlarning 50% gacha yoʻqolgan. Va ular bilan qurg‘oqchilik, suv toshqini va epidemiyalarga qarshilik, deb yozadi EurasiaToday.

Sizningcha, muzliklar alpinistlar uchun shunchaki romantik g'oya va Instagram rasmlari uchun fon? Aslida, bu mintaqaning suv ta'minoti tizimi. Bugungi kunda ularning maydoni yiliga 1% ga qisqarmoqda va ekolog, tizim tahlilchisi va bioxavfsizlik bo'yicha ekspert Baktibek Soipbayev ta'kidlaganidek, "agar bu tendentsiya davom etsa, biz 2050 yilgacha ularsiz qolamiz". Bu Sirdaryosiz, Amudaryosiz va tinchliksiz degani.

Xavotirli statistika:

• Qirgʻizistondagi muzliklar hajmi 1970-yillardan boshlab 30% ga kamaydi;
• Oxirgi yigirma yil ichida Amudaryodagi suv sathi 15–20 foizga pasaygan;
• Mintaqada 6 milliondan ortiq kishi 2030 yilga kelib ichimlik suvidan barqaror foydalanishdan mahrum bo‘lishi mumkin (YUNEP ma’lumotlariga ko‘ra).

Tolibon (USAID koʻmagida – ha, toʻgʻri eshitdingiz) Amudaryo suvlarining 30 foizini “tishlab tashlash”ga qodir boʻlgan Qoʻshtipa kanalini qurib bitkazayotgan Afgʻoniston chegarasidagi vaziyat alohida tashvish uygʻotadi.

O‘zbekiston va Turkmaniston allaqachon vahima ichida, lekin asosiysi bu yangi suv oqimini kim va qanday tartibga solishini hech kim bilmaydi. BMT? ShHT? CAT? Hamma jim turganda, chang ko'tariladi.

Orol dengizi qoldiqlari nafaqat qayg'uli sayyohlik joyi, balki ular shamollar Tyan-Shan muzliklarigacha olib boradigan zaharli aerozollar manbai hisoblanadi. Pestitsidlar, og'ir metallar, mikroplastmassalar – bularning barchasi qorga chiroyli tarzda joylashib, uning erishini tezlashtiradi. Ma’lum bo‘lishicha, biz o‘z qo‘llarimiz bilan o‘zimizni cho‘ktiryapmiz.

“Biz siyosiy tanlov emas, balki ekzistensial qiyinchilik oldida turibmiz”, – deya xulosa qiladi Soipboyev. Gap Qambar ota dovoniga qanday bayroqni osib qo‘yishda emas, uning ustidan suv bo‘ladimi-yo‘qmi.

Tahdid allaqachon yangi konturni – ekologik geosiyosatni shakllantirgan. Bir tomondan Markaziy Osiyo quriydi, ikkinchi tomondan Sibir suv ostida. Va bu metafora emas: Kaspiy dengizi sayoz bo'lib bormoqda, Volga chekinmoqda va Pavlodar har bahorda toshqinlarga tayyorlanmoqda.

Bunday sharoitda nafaqat sheriklik deklaratsiyasi, balki haqiqiy qadamlar kerak:

• Ekologik xavfsizlik bo'yicha Markaziy Osiyo kengashini tashkil etish;
• Muzliklar va transchegaraviy daryolarning birgalikdagi monitoringi;
• Rossiya Federatsiyasi, Xitoy, BMT va hatto Afg'oniston ishtirokidagi suv diplomatiyasi tashabbuslarini qo'llab-quvvatlash.

Ha, Markaziy Osiyo yorilib ketmoqda. Lekin hali ham imkoniyat bor. Yagona savol shundaki, poytaxtlar bu signal qo'ng'irog'ini eshitadimi yoki "o'zini o'zi hal qilish" rejimini yana bir bor yoqadimi.

"Suv shunchaki resurs emas. Bu hayot. Agar biz uni yo'qotsak, u bilan birga hamma narsani ham yo'qotamiz", – deydi Soipboev.

Ehtimol, kimning logistika koridori uzunroq ekanligini muhokama qilishni to'xtatish va ko'z yoshlarimizga qanday g'arq bo'lmaslik haqida o'ylashni boshlash vaqti keldi.