Bu urush mamlakatlarning zaif va kuchli tomonlarini qay darajada namoyon etdi?
13-iyun kuni Isroilning Eronga kutilmagan hujumi bilan boshlangan mojaro har qachongidan ham ko'proq e'tiborni Yaqin Sharqqa qaratdi. Ko‘plab ekspertlar urush, uning kelib chiqishi va oqibatlari haqida fikr yuritdilar.
O‘t ochishni to‘xtatish rejimi amalda ekan, ko‘pchilik “Kim g‘alaba qozondi, kim yutqazdi?” degan savolga javob izlamoqda. Isroil-Eron urushini yaqindan kuzatib borgan Tojikistonlik mintaqaviy siyosatshunos Qosim Bekmuhammaddan bu urush saboqlari haqida o‘z fikrlari bilan o‘rtoqlashishni so‘radik.
Kosim Bekmuhammad
12 kunlik toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy toʻqnashuvlardan soʻng Isroil va Eron oʻt ochishni toʻxtatishga kelishib oldi. Biroq, otashkesim tinchlik degani emas: undan harbiy salohiyatni tiklash uchun foydalanish mumkin, shundan so'ng yana ham keng ko'lamli harbiy harakatlar qayta boshlanishi mumkin. Bunday stsenariy jiddiy siyosiy, iqtisodiy, energetika, gumanitar va global inqirozga olib kelishi mumkin.
Yadro dasturidan qurollanish poygasigacha
Eron dunyodagi yadroviy inshootlarning atigi 3% ni tashkil qilsa-da, IAEA mamlakatdagi barcha tekshiruvlarining 20% dan ortig'ini amalga oshiradi. Agar Eron yadro dasturi harbiy maqsadlarga qaratilganligi haqida zarracha dalil bo‘lganida edi, unga qarshi iqtisodiy sanksiyalar ancha oldin kuchaytirilgan bo‘lardi va bu masala allaqachon to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy tahdid doirasiga o‘tib ketgan bo‘lardi. Bu BMT va MAGATEning xatti-harakatlaridagi ikki tomonlama standartni yaqqol ko'rsatib turibdi: Yadro qurollarini tarqatmaslik to'g'risidagi shartnomani imzolagan va xalqaro inspektorlarga ruxsat bergan Eron hujumga uchradi. Shu bilan birga, Isroil – dunyodagi oltinchi yirik yadroviy arsenalga ega, shartnomani imzolamagan va o'z ob'ektlarini tekshirish uchun ochmagan – tanqiddan tashqarida qolmoqda.
Bu ikki tomonlama yondashuv mavjud dunyo tartibining yaqqol samarasizligidan dalolat beradi va agar u tubdan o'zgarmas ekan, insoniyat bundan ham katta tartibsizlik va beqarorlikka guvoh bo'ladi.
Ayrim tahlilchilarning fikricha, Isroil agressiyasidan so‘ng Yaqin Sharqda qurollanish poygasi kuchayadi, to‘xtatuvchi vosita sifatida yadroviy qurolga ega bo‘lishga intilayotgan davlatlar soni ko‘payadi. Biroq, Eron o'ziga xos xulq-atvorni namoyish etdi: yadroviy qurolga ega bo'lmagan holda, u ikki yadroviy davlatni sulh tuzishga majbur qila oldi – noyob tarixiy hodisa.
Xorijiy bazalar va milliy xavfsizlik kafolatlari
Urush yana bir haqiqatni ko'rsatdi. Eronning Qatardagi AQSh bazasiga raketa zarbasidan so‘ng xorijiy harbiy kuchlar joylashgan Yaqin Sharq davlatlari hattoki dunyoning eng qudratli davlati bilan ittifoq tuzish ham milliy xavfsizlikni to‘liq kafolatlamasligini anglab yetdi. Ittifoqchilarning faqat harbiy kuchiga tayanish o'z mudofaa qobiliyatini pasaytirishga va xotirjamlikka olib kelishi mumkin.
Ehtimol, 12 kunlik urushdan keyin Fors ko'rfazidagi arab mamlakatlari uchun o'zlarining xavfsizlik modelini yaratish (mudofaani mahalliylashtirish) g'oyasi strategik ustuvorlikka aylanadi. Bu omil nega bir qator yuqori martabali harbiy va yadro olimlari tugatilganiga qaramay, Eronda boshqaruv zaifligi alomatlari kuzatilmaganini tushuntiradi.
Bundan tashqari, Isroil havo hujumidan mudofaa tizimining yengilmasligi g'oyasini buzish G'arb mamlakatlari, birinchi navbatda, AQSh harbiy texnikasining eksport salohiyatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun ham G‘arb davlatlari Eronning Isroildagi muhim harbiy ob’yektlariga zarbalar bergani haqidagi xabarlar tarqalishini har tomonlama to‘xtatishga harakat qilmoqda.
Eronning hujum qobiliyati va mudofaadagi zaif tomonlari
Bu urushda Eronning hujum qobiliyati (havo zarbalari) mudofaa qobiliyatidan ancha kuchli edi. Eronning gipertovushli raketalari Isroil havo mudofaasining bir necha qatlamlarini, jumladan, Temir gumbaz tizimini yorib o‘tib, asosiy nishonlarga zarba bera oldi. Hatto harbiy ekspertlar ham Eron raketalarining bunchalik vayron bo'lishini va kuchini kutmagan edi.
Biroq Eron mudofaadagi zaifligini ko‘rsatdi: Isroil qiruvchilari uning havo hududiga kirib borib, ham harbiy, ham fuqarolik infratuzilmasiga katta zarar yetkazdi. Eron harbiy-havo kuchlarini modernizatsiya qilish yaqin kelajakda eng muhim masalaga aylanishi mumkin. Ommaviy axborot vositalari Tehron va Pekin o‘rtasida Xitoyning yangi qiruvchi samolyotlarini sotib olish bo‘yicha muzokaralar olib borilayotgani haqida hozirdan xabar bermoqda. Ushbu samolyotlar Hindiston va Pokiston o'rtasidagi so'nggi to'qnashuvlarda samarali ekanligini isbotladi.
Eronning Xitoy foydasiga tanlovi Rossiya bilan tuzilgan kelishuvlarga qaramay, Moskva haligacha Tehronga zarur S-400 havo mudofaa tizimlari va Su-35 qiruvchilarini bermagani bilan izohlanadi. Xabar qilinishicha, Eron 50 ga yaqin xitoylik qiruvchi samolyot sotib olishni rejalashtirmoqda, bu esa havo mudofaasini sezilarli darajada kuchaytiradi.
Ittifoqchilarni tekshirish
Urush haqiqiy ittifoqchi kimligini ko‘rsatdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi va xalqaro qonunlarga zid ravishda agressiya boshlagan Isroil AQSh va bir qator Yevropa davlatlaridan so‘zsiz yordam oldi. Ya'ni, xalqaro me'yorlar buzilganiga qaramay, ittifoqchilar Isroilni yordamsiz qoldirmadi va uni zarur qurol-yarog' bilan ta'minladi.
Ammo Eron agressiya nishoniga aylanganiga qaramay, deyarli yolg'iz qoldi. Ittifoqchilarining yordami asosan siyosiy bayonotlar bilan cheklandi. (Eronlik ekspertlardan biri ta'kidlaganidek, uning asosiy ittifoqchilaridan biri, qo'shni davlatning qo'llab-quvvatlashi "salom yo'llash" bilan chegaralangan edi.) Eron yana bir bor amin bo'ldiki, uning asosiy ustunlari o'z xalqi va o'zining harbiy salohiyati. Xalq va lashkar bir qushning ikki qanoti bo‘lib, ulardan birining yo‘qligi halokatga olib keladi.
Eron xalqi – barcha millatlar, dinlar va siyosiy qarashlar vakillari – ko‘pchilik kutganidan farqli o‘laroq, milliy manfaatlar yo‘lida o‘zaro kelishmovchiliklarni bir chetga surib qo‘ydi. Bu birlik hatto chet eldagi, jumladan, AQSh va Yevropada yashovchi yuz minglab eronliklar orasida ham o‘zini namoyon qildi. Ko‘plab taniqli muxolifat namoyandalari o‘z vataniga qilingan harbiy bosqinni qoralab, vatan himoyasi, milliy birlik uchun o‘rtaga chiqdi.
Bu qimmatli harakat va haqiqiy vatanparvarlikning muhim saboqidir. Balki endi Eron hukumati jamiyatning turli qatlamlariga munosabatini ijobiy tomonga o'zgartirar.
Xalqaro tashkilotlar haqidagi illyuziyalar
Nihoyat, urush yana bir illyuziyani buzdi. Eronda ko'pchilik Rossiya va Xitoyni BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a'zolari sifatida o'z ichiga olgan ShHT yoki BRIKS kabi tuzilmalarga a'zo bo'lish mamlakatning AQSh va G'arbga nisbatan zaifligini kamaytiradi, deb ishonishgan. Ammo 12 kunlik urush haqiqat boshqacha ekanini ko‘rsatdi: AQSh va Yevropa hatto Eron Rossiya va Xitoyning strategik hamkori ekanligiga ham e’tibor bermadi.
AQSh va Isroil uchun eng muhim maqsad Eronning yadroviy, raketa va dron dasturlarini yo'q qilish, keyin esa barqarorlikni buzish va hukumatni o'zgartirish edi. Ammo bu maqsadlarning hech biri amalga oshmadi. Eron, o'zining yolg'izligiga qaramay, o'zining hayotiy manfaatlarini himoya qilishga muvaffaq bo'ldi.
Boshida aytib o'tganimizdek, BMTning zaifligi va global va mintaqaviy kuchlar o'rtasidagi adolatsiz raqobat yangi to'qnashuvlarni keltirib chiqarmoqda. Urush paytida qisman foydalanilgan Eronning raketa salohiyati AQSh va Isroilning obro'si va obro'siga putur etkazdi. Bu davlatlar, albatta, status-kvoni tiklashga intiladi. Qanday va qachon oldindan aytish qiyin.
Biroq, ayni damda urush AQSh va prezident Donald Tramp uchun foydali emasligi ko‘ngilni quvontiradi. Amerika jamiyatidagi ommaviy noroziliklarda ifodalangan urushga qarshi kayfiyat yangi harbiy aralashuvni qo'llab-quvvatlamaydi. Zero, Tramp hokimiyatga urushlarni tugatish va askarlarni uylariga olib kelish va’dasi bilan kelgan va bu va’dalarni buzish uning siyosiy kelajagiga putur etkazishi mumkin.
Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan