Tolibon Afg'onistonda hokimiyatni qo'lga kiritganidan deyarli to'rt yil o'tib, mamlakat barcha umidlarni rad etib, nisbatan barqarorlikka erishmoqda. Taxminan to‘rt yil avval Tolibon Afg‘oniston ustidan nazoratni qo‘lga kiritib, AQSh va G‘arb tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan hukumatni ag‘darib, Qo‘shma Shtatlarni mamlakatdagi yigirma yillik mavjudligini keskin to‘xtatishga majbur qilganidan keyin ko‘plab davlatlar xavotir bildirdi.
Ayniqsa, qo‘shni davlatlar AQSh va NATO qo‘shinlarining olib chiqib ketilishi natijasida yuzaga kelgan hokimiyat bo‘shlig‘i Afg‘onistonni 1990-yillardagi kabi tartibsizlikka olib kelishidan, IShID va Al-Qoida kabi terrorchi guruhlarning tartibsizlikdan foydalanib, yana faollashishidan xavotirda edi. Ammo vaziyatga ko‘ra, kichik qurolli muxolifat guruhlari tomonidan Tolibon rejimiga vaqti-vaqti bilan uyushtirilgan hujumlar bundan mustasno, mamlakat nisbatan tinch.
Tolibon rejimini tashvishga solayotgan yana bir narsa Afg'onistonda afyun ishlab chiqarishning kengayishi va buning natijasida giyohvand moddalar savdosining kuchayishi edi. Biroq 2022-yil 3-aprelda Tolibon rejimi butun mamlakat bo‘ylab afyun ishlab chiqarishni butunlay taqiqlovchi farmon chiqardi va bu xavotirlarni ma’lum darajada engillashtirdi. Bu taqiq faqat ko'knori yetishtirishga taalluqli emas edi; shuningdek, barcha turdagi dori vositalaridan foydalanish, tashish, ishlab chiqarish, savdosi, eksporti va importini o'z ichiga olgan.
Mullaning farmoniga binoanHaybatulli Oxundzoda, Tolibon maʼmuriyati rahbari afyunning asosiy manbai boʻlgan koʻknori yetishtirishni taqiqlab, tartibni buzgan dehqonlarning yerlari musodara qilinishi va shariat qoidalariga muvofiq muomala qilinishini taʼkidladi.
Taqiq amaliyotdan ko‘ra ko‘proq targ‘ibot hiylasi ekanligi haqidagi taxminlarga qaramay, 2023 yildagi sun’iy yo‘ldoshdan olingan suratlar va mustaqil tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu chora ko‘knori yetishtirishni qisqartirishda juda muvaffaqiyatli bo‘lgan. Taqiqlanganidan beri viloyatda ko‘knori yetishtirish kamaydiHilmandda, bir paytlar jahon afyunining 50 foizi ishlab chiqarilgan bo'lsa, 99 foizga kamaydi. Viloyatda ko‘knori yetishtirishda ham sezilarli pasayish qayd etilganNangarhor, yana bir yirik afyun ishlab chiqaruvchi mintaqa.
Darhaqiqat, avvalgi hukumatning sa'y-harakatlariga qaramay, Afg'oniston so'nggi yigirma yil davomida dunyodagi eng yirik afyun ishlab chiqaruvchisi bo'lib qolmoqda. Demak, xavfsizlik bilan bir qatorda, narkotik muammosi ham Tolibon davrida Afg‘onistonning asosiy muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Ayrimlarning ko‘p milliard dollarlik narkotik bozori terrorchi guruhlar qo‘liga o‘tishi mumkinligi haqidagi xavotirlariga qaramay, Tolibon bu tendentsiyani to‘xtatish uchun jiddiy choralar ko‘rdi. Tolibon maʼmuriyati Afgʻoniston qishloq xoʻjaligining muhim qismi boʻlgan koʻknori yetishtirishga qarshi kurashning turli usullaridan foydalangan. Birinchidan, u giyohvandlarni narkologiya markazlariga yubordi; keyin ko‘knori ko‘knorini yillar davomida yig‘ib kelayotgan dehqonlarni ularni yetishtirishni to‘xtatish haqida ogohlantirgan. Biroq, bu usul muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Tolibon ma'muriyati o'z xavfsizlik kuchlarini fermerlarga qarshi turish va ularning hosilini yo'q qilish uchun yubordi. Natijada ko‘knori yetishtirish 95 foizga kamaydi, bu boshqa giyohvandlikka qarshi kampaniyalarda misli ko‘rilmagan ko‘rsatkichdir.
Afg‘onistonda ko‘knori maydonlarining vayron bo‘lishi qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. O'tgan yili Tolibon rejimi, ayniqsa, viloyatdaBadaxshon, dehqonlarning ko‘knor maydonlarini yo‘q qilishga qarshi namoyishlarini zo‘ravonlik bilan bostirgan. Viloyatda Tolibon kuchlari bilan namoyishchilar to‘qnashuvi oqibatida bir necha kishi halok bo‘ldi. Norozi dehqonlarning aytishicha, Tolibon ma’muriyati ko‘knori yetishtirishning o‘rnini bosadigan aniq yechim taklif qilmagan, ko‘knori dalalarining vayron bo‘lishi esa ularning daromad manbasini yo‘q qilgan va oilalarini qashshoqlikka botgan.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Narkotiklar va jinoyatchilik bo'yicha boshqarmasi ijrochi direktoriGada Valiafg‘on fermerlari muammolariga hamdardlik bildirdi va shunday dedi:
“Afgʻonistonda koʻknori yetishtirish kamayib borayotgan bir sharoitda biz afgʻon fermerlarini noqonuniy bozorlardan xoli barqaror turmush tarzini rivojlantirishda qoʻllab-quvvatlash imkoniyati va masʼuliyatiga egamiz”.
Uning qoʻshimcha qilishicha, afgʻon erkaklari va ayollari ogʻir iqtisodiy va gumanitar qiyinchiliklarga duch kelmoqda va zudlik bilan muqobil daromad manbalariga muhtoj.
Ko‘knori yetishtirish yana ko‘paydimi?
Tolibon taqiqlaganiga qaramay, 2024-yilda Afg‘onistonning ayrim hududlarida ko‘knori yetishtirish ko‘paygan.Birlashgan Millatlar Tashkilotining Narkotiklar va jinoyatchilik bo‘yicha boshqarmasi hisobotiga ko‘ra, 2024-yil 27-noyabr holatiga ko‘ra, Afg‘onistonda ko‘knori yetishtirish o‘tgan yilga nisbatan 30 foizga oshgan. Hisobotda aytilishicha, Afgʻonistonda 2022 va 2023-yillarda afyun yetishtirish kam boʻlgan, ammo 2024-yilda 433 tonnaga yetgan. Tashkilotning noyabr oyi boshidagi avvalgi hisobotida esa 2024-yilda yetishtirish oʻtgan yilga nisbatan 19 foizga oshgani aytilgan edi. Ushbu nisbatan o'sishga qaramay, BMT hisobotida ko'knori yetishtirish hali ham taqiqdan oldingi darajadan ancha past ekanligini ta'kidlaydi.
2022-yilda ko‘knori yetishtirish uchun 232 ming gektarga yaqin yer ajratildi. 2024 yilda yetishtirishning ko'payishi geografik siljishlar bilan birga keldi. BMT ma'lumotlariga ko'ra, ko'knori etishtirish an'anaviy ravishda janubi-g'arbiy viloyatlarda 2023 yilgacha, ayniqsa,Guilmant ichida, lekin o'tgan yili etishtirishning 59% shimoli-sharqiy viloyatlarga, ayniqsaBadaxshonAytilishicha, o‘zgarish shimoli-sharqiy viloyatlarda ko‘knori yetishtirish 2023-yilga nisbatan 38 foizga oshganini ko‘rsatadi.
Afg‘oniston Ichki ishlar vazirligi BMT Narkotiklar va jinoyatlar boshqarmasining mamlakatda afyun yetishtirish 30 foizga oshgani haqidagi hisobotini rad etib, buni haqiqatdan yiroq deb atadi. Vazirlik bunga javoban Tolibon maʼmuriyati giyohvand moddalarni yoʻq qilish uchun barcha imkoniyatlarini safarbar qilganini aytdi.
Ichki ishlar vazirligi vakiliAbdul Matin Keyno'z bayonotida ta'kidladi:
"Giyohvandlikka qarshi kurash ushbu vazirlikning asosiy ustuvor yo'nalishlaridan biri bo'lib, Afg'onistonda giyohvand moddalarni etishtirish va ishlab chiqarishni taqiqlash Tolibon siyosatining asosiy yo'nalishlaridan biridir".
Bayonotda aytilishicha, Ichki ishlar vazirligining Afgʻonistonda giyohvand moddalar yetishtirish va ishlab chiqarish holati boʻyicha oʻtkazgan tekshiruvlariga asoslanib, oʻtgan yil avvalgi yillarga nisbatan sezilarli pasayish kuzatilgan. Vazirlikning Narkotiklarga qarshi kurash departamenti ham bu xabarni rad etib, Afg'onistonda giyohvand moddalar yetishtirish butunlay yo'q qilinganini e'lon qildi.
Narkotiklarga qarshi kurash boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosariAbdul Haq Oxundaytdi:
"Biz Birlashgan Millatlar Tashkiloti e'lon qilgan hisobotni qat'iyan rad etamiz, ular bilan ko'p marta uchrashganmiz va Afg'onistonning hech bir mintaqasida afyun yetishtirilmasligini isbotlaganmiz".
Opiy savdosining pasayishi va uning narxining oshishi
Taqiqdan so‘ng ko‘knori yetishtirishning kamayishi giyohvand moddalar savdosining qisqarishiga olib keldi, geroin va afyun savdosi 2021 yildan buyon qariyb 50 foizga kamaydi. Biroq, savdo hajmining pasayishiga qaramay, kilogramm uchun yuqori narx hali ham katta daromad olinayotganidan dalolat beradi.
Bundan tashqari, 2022 yil oxirida afg'on ko'knori zahiralari taxminan 13 200 tonnani tashkil etadi. Bu hajm afg'on ko'knoriga bo'lgan talabni 2027 yilgacha qondirish mumkinligini ko'rsatadi; ammo, bu aktsiyalarning aksariyati yirik savdogarlar va eksportchilarga tegishli. 2022 yilda fermerlarning atigi 30 foizi kichik yoki oʻrta zahiralarga ega boʻlgan, bu avval afyun koʻknori yetishtirgan fermerlar endi jiddiy moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelayotganini koʻrsatadi.
Avval aytib o'tilganGada Vali, dedi:
"Ko'knori narxi va zahiralarining o'sishi Afg'onistondagi giyohvand moddalar savdosi yuqori daromadli noqonuniy savdo bo'lib qolayotganini ko'rsatadi. Bu savdodan olinadigan foyda xalqaro uyushgan jinoiy guruhlarga oqib, mintaqa va undan tashqaridagi vaziyatni beqarorlashtiradi. Giyohvand moddalar savdosiga qarshi kurashish va fermerlarning barqaror turmush tarziga sarmoya kiritish bo'yicha muvofiqlashtirilgan strategiya zarurligi, Afg'onistondagi uzoq muddatli barqarorlik ham aniq".
Birlashgan Millatlar Tashkiloti hisobotida aytilishicha, 2024-yilda Afg‘onistonda afyunning bir kilogrammi narxi 750 AQSh dollariga ko‘tarilgan. Bu 2022-yildagidan 10 baravar ko‘p, o‘shanda Tolibon giyohvand moddalarga taqiq joriy etilgunga qadar bir kilogramm afyun narxi bor-yo‘g‘i 75 AQSh dollarini tashkil etgan edi.
Hisobotda, shuningdek, Afg‘onistondagi afyun zahiralari 2023-yilda yetishtirish kamayguncha 4,6 milliard dollardan 5,9 milliard dollargacha baholangani, bu mamlakat yalpi ichki mahsulotining 23 foizdan 29 foizgacha bo‘lganini bildirgan. Bu Afg'oniston duch kelgan ba'zi iqtisodiy muammolarni engillashtirishga yordam berishi mumkin.
Doimiy opiy tanqisligi xaridorlar va sotuvchilarni muqobil dori vositalari va kimyoviy opioidlardan foydalanishga undashi mumkin.
Taqiqlashdan oldin uzoq muddatli o'rtacha narx bir kilogramm uchun 2200 AQSh dollarini tashkil etgan. 2022-yilning o‘rtalarida taqiq e’lon qilingandan so‘ng, narxlar taxminan 1700 AQSh dollariga tushdi, ammo 2022-yilning birinchi yarmiga kelib, kilogramm narxi 6000 AQSh dollaridan oshdi, bu so‘nggi narxlar taqiq e’lon qilingan vaqtdan deyarli uch baravar yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Geroin va afyun o'rtasidagi yillik narx farqi ham sezilarli darajada kamaydi. Hozirgi sur'atlarda afyun eksporti geroin eksportidan ko'ra iqtisodiy jihatdan jozibador ko'rinadi, bu esa afyun musodarasining oshishiga yordam bergan bo'lishi mumkin.
Xulosa
Afg'onistonda ko'knori yetishtirish va geroin ishlab chiqarishning tez va barqaror qisqarishi ichki va jahon afyun bozorlari uchun jiddiy va keng ko'lamli oqibatlarga olib keladi. Shuningdek, Afg‘oniston afyun daromadlarining davom etayotgan kamayishiga qanday dosh bera oladi va uning bozorlari bunga qanday javob beradi, degan savollar tug‘iladi.
Oxir oqibat, jahondagi afyun yetishtirishning qariyb 90 foizini tashkil etuvchi Afg‘onistonda ko‘knori yetishtirishning kamaygani Tolibon rejimi uchun katta muvaffaqiyat bo‘lishi bilan birga, xalqaro hamjamiyat, ayniqsa, qo‘shni davlatlarning xavotirlarini sezilarli darajada kamaytirdi.
Ba'zi ekspertlarning fikricha, ko'knori yetishtirishga muqobil yo'qligi iqtisodiy inqiroz va qashshoqlikni yanada kuchaytirishi mumkin; ammo, Tolibon ma'muriyati Afg'oniston iqtisodiyotining azaldan muhim tarmog'i bo'lib kelgan ko'knori yetishtirishni taqiqlashni davom ettirish qat'iyatiga amal qilishda davom etadimi, degan savol tug'iladi.
Maqola veb-saytda e'lon qilinganTRT(@trt_o'zini qilish) va Karavan Info axborot agentligi hamkorlari tomonidan taqdim etilgan.
Foto: Ochiq manbalar
* – Rossiyada taqiqlangan tashkilotlar
Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan