Markaziy Osiyoning geosiyosiy landshafti afgʻon muammosiga yondashuvlar oʻzgarib borayotgan bir paytda tubdan oʻzgarib bormoqda. Avstraliyaning The Interpreter tahlil markazi Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlarining mafkuraviy rad etilishi Kobul bilan xavfsizlik va iqtisodiy manfaatlarga asoslangan pragmatik hamkorlikka qanday o‘tganini o‘rganadi.
2025-yil 3-iyulda Rossiya Tolibon nazoratidagi Afg‘oniston Islom Amirligini rasman tan olgan dunyodagi birinchi davlat bo‘lib, mintaqaviy diplomatiyaning yangi davrini boshlab berdi.
Bu misli ko‘rilmagan harakat mintaqadagi boshqa davlatlar, jumladan, avvalroq Tolibonga nisbatan murosasiz pozitsiyani egallagan Qozog‘iston va hatto Tojikiston tomonidan afg‘on siyosatini qayta ko‘rib chiqish uchun katalizator bo‘ldi.
Rossiya strategiyasi: izolyatsiyadan integratsiyagacha
Rossiyaning Tolibonni tan olishi oʻzini oʻrnatilgan meʼyorlarni buzish va pretsedentlarni oʻrnatishdan qoʻrqmaydigan yetakchi global kuch sifatida koʻrsatishga urinishdir. Moskva afgʻon rejimi bilan rasmiy tan olinishidan ancha oldin boshlangan munosabatlarni normallashtirish boʻyicha izchil strategiyani namoyish etmoqda.
Gʻarb davlatlaridan farqli oʻlaroq, Moskva 2021-yil avgustida AQSh qoʻshinlarini olib chiqib ketganidan va Afgʻoniston Islom Respublikasi qulaganidan keyin oʻz elchixonasini yopmagan. Bundan tashqari, Rossiya Federatsiyasi birinchi bo'lib Kobulga bug'doy, neft va gaz yetkazib berish bo'yicha yangi rejim bilan iqtisodiy shartnoma tuzib, savdo-iqtisodiy hamkorlikka asos soldi.
2025-yil boshida “Tolibon” harakatining Rossiyada taqiqlangan terrorchilik tashkilotlari roʻyxatidan chiqarilishi muhim qadam boʻldi.
Tolibon hali ham BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan sanksiyalar ostida qolayotganiga qaramay, Rossiya veto huquqiga ega doimiy o'rinni egallab turganiga qaramay, qaror rasmiy tan olinishi uchun huquqiy asos yaratdi.
Rossiyaning yondashuvi xalqaro munosabatlarning muqobil tizimini yaratish bo‘yicha kengroq strategiyani aks ettiradi, bunda Moskva G‘arb pozitsiyalari va sanksiyalarini hisobga olmagan holda o‘z o‘yin qoidalarini belgilashi mumkin.
Qozog‘iston pragmatizmi: iqtisodiy diplomatiya harakatda
Qozog'iston afg'on rejimi bilan munosabatlarni rivojlantirishda eng ambitsiyali yondashuvni namoyish etmoqda. Bosh vazir oʻrinbosari va tashqi ishlar vaziriMurat NurtleuKobulga tashrif buyurdi, u erdao‘zaro tovar ayirboshlash hajmini 3 milliard AQSH dollariga yetkazishga kelishib oldilar – bu ikki davlat kelishib olgan strategik maqsaddir.
Bu ko‘rsatkich joriy savdo darajasidan olti baravar ko‘p, bu Ostonaning iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish bo‘yicha jiddiy rejalarini ko‘rsatadi.
Muzokaralar chog‘ida temir yo‘l qurilishi va afg‘on talabalari uchun ta’lim kvotalari ko‘paytirish masalalariga ham to‘xtalib o‘tildi, bu hamkorlikning har tomonlama mazmunli ekanligidan dalolat beradi.
Rossiyadan oʻrnak olgan Ostona ham Tolibonni terrorchi tashkilotlar roʻyxatidan chiqarib tashladi va hamkorlikni kengaytirish uchun huquqiy asos yaratdi.
2025-yil avgustida Qozog‘iston Tolibon tomonidan tayinlangan diplomatni Afg‘onistonning Ostonadagi elchixonasining muvaqqat ishlar vakili sifatida tan oldi va bu munosabatlarni normallashtirish yo‘lidagi muhim ramziy qadam bo‘ldi.
Murat Nurtleu 1976-yil 11-martda Olmaota shahrida tugʻilgan, 2023-yil 3-apreldan buyon Bosh vazir oʻrinbosari va Tashqi ishlar vaziri lavozimlarida ishlab kelgan va bu Qozogʻistonning yangi Afgʻoniston siyosatini amalga oshirishdagi asosiy shaxsga aylangan.
Tojikistonning qaytishi: qarama-qarshilikdan hamkorlikka
Eng dramatik o'zgarish Tojikistonning Tolibonga nisbatan dushmanlik pozitsiyasi 1990-yillarga borib taqaladigan chuqur tarixiy ildizlarga ega bo'lgan pozitsiyasida ko'rinadi.
Dushanbe anʼanaviy tarzda radikal islom harakatining ichki nizolarga taʼsiridan ehtiyot boʻlib kelgan, ayniqsa, chegaraning har ikki tomonida tojik aholisining etnik yaqinligini hisobga olgan holda.
2021-yilda AQSh qo‘shinlarini olib chiqib ketganidan so‘ng, Tojikiston hukumati dastlab Afg‘oniston bilan chegarada o‘z kuchlarini kuchaytirib, harbiy to‘qnashuvga tayyorligini ko‘rsatdi.
Biroq 2023-yilda Dushanbe janubiy qo‘shnisi bilan savdo qilishning iqtisodiy zarurligini tan olib, chegara bozorlarini qayta ochdi.
Oddiylashuv 2024-yilda delegatsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro tashriflar bilan yakunlandi: dastlab Tolibon vakillari Dushanbega yetib keldi, so‘ngra Tojikiston milliy xavfsizlik bo‘yicha yuqori martabali amaldor Kobulga javob tashrifi bilan yakunlandi.
Bu aloqalar Tojikiston siyosatida qarama-qarshilikdan pragmatik hamkorlikka tubdan siljish ramzidir.
Ushbu burilish uchun motivatsiya ko'p qirrali.
Birinchidan, barqaror savdo aloqalari Tojikiston iqtisodiyoti uchun juda muhimdir.
Ikkinchidan, giyohvand moddalar savdosiga qarshi kurashni muvofiqlashtirish Afg'oniston hukumati bilan hamkorlikni talab qiladi.
Uchinchidan, beqaror Afg‘oniston Tojikiston xavfsizligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid soladi, Tolibonning birlashgan qudrati esa barcha kamchiliklariga qaramay, oldindan aytish mumkinligini ta’minlaydi.
Mintaqa davlatlari tomonidan afgʻon rejimi haqiqatining tan olinishi xalqaro munosabatlarga pragmatik yondashuvni aks ettiradi, bunda mafkuraviy mulohazalar xavfsizlik va iqtisodiy taraqqiyotning amaliy manfaatlariga oʻz oʻrnini bosadi.
BMT maʼlumotlariga koʻra, 2022-yil bahorida Tolibonning afyun yetishtirishni taqiqlashi giyohvand moddalar ishlab chiqarishning keskin kamayishiga olib keldi, biroq millionlab afgʻon dehqonlariga zarar yetkazdi.
Rossiya, Qozog‘iston va Tojikiston bilan tuzilgan iqtisodiy kelishuvlarni ijtimoiy-iqtisodiy zarbani yumshatish va Afg‘onistonning muqobil daromad modeliga o‘tishini qo‘llab-quvvatlash yo‘li sifatida ko‘rish mumkin.
Mintaqa poytaxtlari ham terrorizm xavfidan xavotirda: Rossiya bunga ayniqsa “Islomiy davlat” – Xuroson viloyati jangarilari 145 kishini o‘ldirgan “Krokus Siti Xoll”dagi teraktdan so‘ng sezgir.
Mintaqa yetakchilarining xulosasi oddiy: barqaror Afg‘oniston, hattoki konservativ Tolibon hukmronligi ostida ham, yigirma yil davomida bu mamlakatdan giyohvand moddalar oqimi va terrorchilik tahdidlarini to‘xtata olmagan zaif g‘arbparast hukumatdan ko‘ra foydaliroq va xavfsizroqdir.
Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan.