Prezident Qosim-Jomart Toqayev o‘zining so‘nggi murojaatida geologiya sohasi va noyob tuproq metallarini qayta ishlashning mamlakat iqtisodiyoti uchun ustuvor ahamiyatini ta’kidladi. Uning taʼkidlashicha, Qozogʻiston noyob resurs salohiyatiga ega, undan toʻgʻri foydalanilsa, texnologik yutuq uchun poydevor boʻlishi mumkin. Biroq bu salohiyatni ro‘yobga chiqarish nafaqat foydali qazilmalarni qazib olish, balki hajmi o‘nlab milliard tonnaga teng bo‘lgan to‘plangan sanoat chiqindilarini ham kompleks qayta ishlashni talab etadi.

Vaziyatni Nazarboyev universiteti konchilik va geofanlar maktabi professori Ata Akchil va maktab dekani Rendi Hazlett izohladi.

Noyob yer elementlarining salohiyati

Professor Ata Akchilning so‘zlariga ko‘ra, Qozog‘istonda noyob yer elementlarining katta zahiralari bor, biroq hozirgi texnologiyalar faqat yuqori konsentratsiyaga ega bo‘lgan va sarmoyadan tez qaytariladiganlarni qazib olishga qaratilgan.

Foto: Ota Akchilning shaxsiy arxividan

"Dastlabki ma'lumotlarga ko'ra, barcha 17 ta noyob yer elementining 95% dan ortig'i potentsial ravishda mamlakat er osti boyliklarida mavjud. Biroq, hozirda rivojlanish cheklangan. Buni o'zgartirish uchun keng ko'lamli laboratoriya miqyosidagi tadqiqotlarni boshlash va uni texnologik tayyorgarlik darajasi 4 TRL va undan yuqori bo'lgan pilot loyihalarga aylantirish kerak. Faqat shu tarzda milliy olim ishlab chiqarish tizimini yaratish mumkin bo'ladi," qayd etdi.

Uning ta'kidlashicha, Osiyoda bu sohada raqobat nihoyatda yuqori: Xitoy, Vetnam, Rossiya, Hindiston va Malayziya allaqachon o'zlarini yetakchi sifatida ko'rsatishgan. Qozog‘istonning ushbu davlatlar bilan raqobatlashishi uchun zamonaviy raqamli xaritalar asosida mavjud zaxiralarni to‘liq va to‘g‘ri baholash, iqtisodiy jihatdan foydali resurslarni aniqlash, ushbu resurslar asosida kompleks ilmiy-tadqiqot va qayta ishlash dasturlarini ishlab chiqish zarur.

40 milliard tonna chiqindi – yashirin manba

Professor tog‘-metallurgiya chiqindilari muammosiga alohida e’tibor qaratdi. Uning soʻzlariga koʻra, Qozogʻistonda taxminan 40 milliard tonna chiqindi toʻplangan, ularning katta qismi Sovet davridan meros boʻlib qolgan. Ushbu qoldiq havzalari va chiqindi maydonlarida juda ko'p miqdorda noyob tuproq va qimmatbaho metallar mavjud.

"Qozog'iston hozirda ko'pincha foydasiz ballast sifatida qabul qilinadigan chiqindilar tasnifini qayta ko'rib chiqishi kerak. Aslida, bu iqtisodiy foyda manbai va milliy strategiyaning bir qismiga aylanishi mumkin. Bu hajmlardan qimmatli elementlarni ajratib olish nafaqat ekologik yukni kamaytirish, balki yangi iqtisodiy sektorni yaratish imkonini beradi", deb ta'kidladi professor.

Uning qoʻshimcha qilishicha, sarmoya kiritish uchun raqobat kuchayayotgan bir sharoitda Qozogʻiston sanoatni rivojlantirish boʻyicha davlat, xususiy sektor va xalqaro tashkilotlar ishtirokini oʻz ichiga olgan “yoʻl xaritasi”ni aniq belgilashi kerak.

To'siqlar va qiyinchiliklar

Ata Akchil asosiy muammolardan biri zaif texnologik infratuzilma, zamonaviy geologik vositalardan foydalanish cheklanganligi va tashqi sarmoyaga qaramlik bo'lib qolayotganini ta'kidladi.

"Aniq ma'lumotlar va zamonaviy texnologiyalarning etishmasligi xarajatlarni oshiradi, qidiruv ishlarini sekinlashtiradi va loyihalarning jozibadorligini pasaytiradi. Ayni paytda investorlar raqobatchilarga murojaat qilmoqdalar: Rossiya, Hindiston va O'zbekiston o'zlarining mineral resurslarini faol ravishda diversifikatsiya qilmoqdalar, imtiyozlar va himoyalarni taklif qilmoqdalar. Qozog'iston bu borada noqulay ahvolga tushib qolgan. Valyuta tebranishlari, qimmat huquqiy ekspertiza, yuqori huquqiy tushuntirishlar."

U geologiya-qidiruv ishlarini moliyalashtirish uchun investitsiya mablag‘larining 5-10 foizini byudjetdan ajratish, ustuvor yo‘nalishlar bo‘yicha bu ko‘rsatkichni ikki-uch barobar oshirish mumkinligini ta’kidladi.

Neft va gaz sanoatidan saboqlar

Nazarboyev universiteti qoshidagi konchilik va geofanlar maktabi dekani professor Rendi Hazlett Qozog‘iston avvalroq neft va gaz sohasiga sarmoya jalb etishda qiyinchiliklarga duch kelganini eslatdi.

Surat: Rendi Hazlettning shaxsiy arxividan

"Tengiz koniga kelsak, mamlakat mahalliy texnologiya va kapital yetishmasligi sababli daromadning katta qismini xorij kompaniyalari bilan boʻlishishga majbur boʻldi. Natijada Qozogʻiston tayyor mahsulot emas, birinchi navbatda xomashyo eksport qiladi. Bugungi kunda bu xatolarni takrorlamaslik muhim", – deya taʼkidladi Hazlett.

Uning so‘zlariga ko‘ra, Qozog‘iston neft qazib olishning dastlabki yillariga qaraganda noyob yer resurslarini o‘zlashtirish uchun qulayroq holatda. U zamonaviy texnologiyalar va investorlar bilan yanada adolatli hamkorlik shartlarini o‘rnatish imkoniyatiga ega.

"Asosiy e'tibor xomashyoni mamlakatimizda qayta ishlash va yuqori qo'shimcha qiymatli mahsulotlar yaratishga qaratilishi kerak. Bu nafaqat foydani saqlab qoladi, balki Qozog'istonga strategik ustunlik berib, yangi tarmoqlarni rivojlantirish imkonini beradi", – deya xulosa qildi professor.

BILANyopiqhisoblanadi

Prezidentimiz Murojaatnomasida qayd etilgan tashabbuslar ekspertlar hamjamiyatidan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Biroq ularni amalga oshirish uchun chiqindilar va nodir metallarni qayta ishlash bo‘yicha milliy strategiyani ishlab chiqishdan tortib, zamonaviy texnologik bazani yaratishgacha bo‘lgan izchil ishlarni talab etadi.

40 milliard tonna to'plangan chiqindilar ekologik xavfdan yangi iqtisodiyotning poydevoriga aylanishi mumkin. To'g'ri yondashuv bilan Qozog'iston nafaqat chiqindilarni utilizatsiya qilish muammosini hal qila oladi, balki kelajakdagi yuqori texnologiyalarni rivojlantirishga asos bo'lgan noyob tuproq metallari bozorida asosiy o'yinchiga aylanishi mumkin.

Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan.