Көршілес екі ел үкіметтерінің бір-біріне деген сақтығы олардың белсенді сауда ынтымақтастығын дамытуға кедергі келтірмейді – статистикалық мәліметтер осыны дәлелдейді.
ДҮЙСЕНБІ, 24 шілде — Sputnik.Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар қазіргі уақытта «уақытша» ретінде қабылданады — Душанбе мен Кабул бейресми байланыста болып көрінгенімен, екі үкімет арасында ресми ынтымақтастық жоқ.
Алайда ресми дипломатиялық қарым-қатынастың жоқтығы экономикалық ынтымақтастыққа кедергі келтірмейтін сияқты. Тәжікстанның сыртқы сауда статистикалық агенттігінің 2025 жылдың қаңтар-мамыр айларындағы соңғы мәліметтеріне сәйкес, Ауғанстан республиканың негізгі сегіз сауда серіктесінің қатарына кіреді.
Төменгі Пандж ауданы мен Шерхан-Бандарды байланыстыратын Пандж өзені арқылы өтетін Тәжікстан-Ауғанстан көпірі 2007 жылы 26 тамызда ашылды.
Осы орайда екі көршінің экономикалық қарым-қатынасының нақты жағдайы қандай деген қисынды сұрақ туындайды. Олардың сауда саласындағы ортақ мүдделері қандай және олар нақты қандай салаларда ынтымақтасады?
Қажеттілік келіспеушіліктен жоғары.
Саяси жүйелердегі айырмашылықтарға және тығыз мемлекеттік қатынастарға қарамастан, екі елдің экономикалық құрылымдары бір-бірімен үйлесімді және сауданың даму факторы бола алады.
Мысалы, Душанбе Ауғанстан нарығын электр энергиясы мен құрылыс материалдарын экспорттаудың перспективалы бағыты деп санаса, Кабул Тәжікстанды азық-түлік өнімдері мен тоқыма көзі ретінде қарастырады.
Қызығушылық деңгейін анықтау үшін статистикаға назар аударайық: энергетика саласы Тәжікстанның ЖІӨ құрылымында тау-кен өнеркәсібінен (алтын және алюминий) кейін екінші орында тұр. Тәжікстандағы барлық электр энергиясының 97%-ы гидроэнергетикаға тиесілі.
Бұл сектордың кірісі жалпы ішкі өнімнің 10% және ел экспортының 5% дейін құрайды. 2024 жылы электр энергиясын экспорттаудан түскен пайда шамамен 170 миллион долларды құрады. 2023-2024 жылдары Тәжікстанның электр энергиясы экспортының жартысына жуығы (2,2-2,5 млрд-тың 1,5 млрд кВт/сағ шамасында) Ауғанстанға кетуі керек еді. Басқаша айтқанда, саяси қиындықтарға қарамастан, Ауғанстан бұл өнімнің негізгі нарығы болып қала береді.
Бұл тұрғыда Тәжікстан мен Қырғызстанның жазғы артық электр қуатын Ауғанстан мен Пәкістанға сатуды көздейтін CASA-1000 жобасын атап өткен жөн.
Далер Жұма: Тәжікстан Ауғанстанмен энергетика саласындағы ынтымақтастықты жалғастырады
Болжам бойынша, жоба Тәжікстан бюджетіне 200 миллион долларға дейін табыс әкеліп, Ауғанстанға электр қуаты тапшылығы мәселесін шешуге көмектеседі. Ел өз қажеттілігінің 80-90%-ын импорттайтындықтан, CASA-1000 солтүстік және орталық провинцияларды тұрақты және арзан электр қуатымен қамтамасыз етеді. Ауғанстан жылына шамамен 300 МВт электр энергиясын алады.
Сонымен қатар, жоба Ауғанстанның транзиттік рөлін күшейтіп, көрші елге пайда әкеліп, инфрақұрылымды дамытуға мүмкіндік береді.
Құрылыс материалдарының ішкі жалпы өнімге қосқан үлесі бойынша бұл сектор Тәжікстан өнеркәсібінің 15 пайызын құрайды және бес ірі сектордың қатарына кіреді.
Мысалы, 2024 жылы цемент өндірісі 4,3 млн тоннадан астам болса, оның 655,9 мың тоннасы (15%) экспортқа шығарылды. Цемент алюминий, электр энергиясы және мақтамен бірге негізгі экспорттық өнім болып табылады.
2024 жылы Тәжікстан Ауғанстанға 26,5 миллион долларға 393,7 мың тонна цемент сатты. Бұл Ауғанстан нарығының Тәжікстан үшін маңызды екенін көрсетеді.
Логистика «тұйықтан шығу жолы» ретінде
Тәжікстан мен Ауғанстанның логистика саласындағы ынтымақтастығы екі елдің экономикалық мүдделері үшін де, Орталық және Оңтүстік Азия аймақтарының интеграциясы үшін де маңызды бола түсуде.
Географиялық жақындық, тарихи сауда байланыстары және экспортты әртараптандыру қажеттілігі логистиканы ынтымақтастықтың басым бағытына айналдырады.
Негізгі элементтердің бірі — Пандж өзені арқылы өтетін көпірлер мен жолдар. Бүгінде Тәжікстанды Ауғанстанның солтүстік провинцияларымен, соның ішінде Төменгі Пандж, Шерхан-Бандар және Хамадани аймақтарымен байланыстыратын бірнеше халықаралық көпірлер салынды.
Бұл көпірлер көлікті, гуманитарлық көмекті және сауданы қамтамасыз етеді. Атап айтқанда, Панджи Поён-Шерхан-Бандар көпірі Үндістан, Ауғанстан, Орталық Азия мен Ресейді байланыстыратын болашақ «Оңтүстік-Солтүстік» жобасының негізгі нүктесі болып саналады.
Тәжікстандағы Ауғанстан елшісі CASA-1000 бағдарламасының ілгерілеуін құптады
Тәжікстан үшін елден шығу жолдарын дамыту стратегиялық мақсат болып табылады және бұл туралы «2030 жылға дейінгі ұлттық даму стратегиясында» да айтылған.
Ауғанстан Пәкістанның Карачи және Гвадар порттарымен транзиттік байланыс ретінде маңызды — «Белдеу мен жол» бастамасының және CASA-1000 жобасының негізгі бөлігі. Теңізге шығу тәжік экспорттаушыларына ұзақ мерзімді стратегиялық пайда әкелуі мүмкін, тіпті Ауғанстанның ішкі күйзелісі жалғасуда.
Ауғанстан үшін тәжік жолы электр қуатын, құрылыс материалдарын және азық-түлікті импорттауда маңызды рөл атқарады. Тәуекелдерге қарамастан, Кулоб және Кабул терминалдары арқылы логистикалық желі тауарларды тұрақты жеткізуді қамтамасыз етеді.
Тәжікстанның цемент, алюминий, ұн және басқа да тауарлар экспорты шекаралық инфрақұрылымның дамуымен қатар жүреді.
Еске сала кетейік, үстіміздегі жылдың 6 мамырында Талибан өкілі* қауіпсіздік және шекара мәселелері бойынша Тәжікстанмен ынтымақтастық туралы айтқан болатын. Бұл көлік саласын дамытуға екі жақтың мүдделілігінің тағы бір белгісі.
Әзірге достық жоқ, бірақ ынтымақтастық бар.
Статистика агенттігінің мәліметі бойынша, 2025 жылдың алғашқы бес айында Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы тауар айналымы шамамен 40 миллион долларды құрады, бұл 2024 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 30 пайызға артық.
Тауардың 80 пайызы (32 миллион доллар) Тәжікстаннан экспортталды. Ауғанстан Тәжікстанға 8 миллион долларға жуық тауар импорттаған.
Жалпы, Душанбе мен Кабул арасындағы экономикалық және сауда ынтымақтастығы соңғы жиырма жылда геосаяси тұрақсыздыққа қарамастан дамыды және стратегиялық маңызы бар.
Қиындықтарға қарамастан, әсіресе Талибан* билікке келгеннен бері — соңғы 2-3 жылда өсу үрдісі және көптеген мүмкіндіктер болды.
Бүгінгі таңда Орталық Азия елдері Оңтүстік Азиямен интеграциялануға көбірек мүдделі, ал Тәжікстан мен Ауғанстан негізгі буын бола алады.
Оңтүстіктің инфрақұрылымы дамыса, 2030 жылға қарай елдер арасындағы жүк айналымы 30–50 пайызға артып, жылдық тауар айналымы 300 миллион долларға жетуі мүмкін.
Трансшекаралық ынтымақтастық пен инфрақұрылымды дамыту Тахар, Бадахшан және Хатлон облыстарында мыңдаған жұмыс орындарын ашуы мүмкін.
Өзбекстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің басшысы — Сирожиддин Мухриддин
Осылайша, егер бүгінде Тәжікстан Ауғанстанға шамамен 1,6–1,8 млрд кВт/сағ электр энергиясын экспорттап, одан $60–70 млн табыс алатын болса, жоба (CASA-1000) іске қосылғаннан кейін бұл көрсеткіштер жылына 5 млрд кВт/сағ (Пәкістанға транзитпен) және жылына 200 млн долларға дейін (Пәкістанға экспортты есепке алғанда) жетуі мүмкін.
Тиісінше, Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы экономикалық қарым-қатынастар энергетика, логистика және сауда салаларындағы өзара толықтырушы мүдделерге негізделген тұрақты даму үдерісі мен динамикасына ие.
CASA-1000 және цемент пен электр энергиясының экспортын арттыру сияқты жобалар болашақ ынтымақтастық үшін берік негіз болып табылады. Түрлі болжамдарға сәйкес, екіжақты сауда 2030 жылға қарай екі есеге артып, қазіргі деңгейден айтарлықтай асып түсуі мүмкін.
Сірә, егер қазір билікте отырған «Талибан»* ешқандай авантюриялық әрекеттерге бармай, Душанбеге дұрыс көзқарас танытса, дәл осы тығыз экономикалық және сауда ынтымақтастық екі ел арасындағы ресми жақындасудың алғашқы қадамдары болуы мүмкін.
* Ұйымға БҰҰ тарапынан лаңкестік әрекеттер үшін санкция берілген.
Бұл мақала жасанды интеллект көмегімен аударылған