Таяу Шығыстағы қазіргі процестерді кез келген байыпты талдау географиядан басталуы керек — саяси шешімдерді, қауіпсіздік модельдерін және мемлекеттердің нақты егемендік дәрежесін анықтайтын объективті фактор ретінде.

Парсы шығанағы елдерінің негізгі энергетикалық бағыттардың, тар теңіз бұғаздарының және тұрақты турбулентті аймақтардың арасында орналасуы тарихи тұрғыдан оларды сыртқы әсерге осал етті. Бұл осалдық ресми тәуелсіздікпен жойылып кетпеді, керісінше күрделі, институционалдық формаларға ие болды.

Орталық Азия бүгінде географиялық, экономикалық және идеологиялық тұрғыдан ерекше маңызға ие болып келеді. Бұл аймақ Қытай, Ресей және тұтастай алғанда ислам әлемі үшін өзара әрекеттесу аймағына айналуда.

Түптеп келгенде, қазіргі қақтығыс әртүрлі жаһандық жобалар мен ислам өркениетінің құндылықтар жүйесі ретіндегі күрделі қарама-қайшылықтарын көрсетеді. Бұл процестерді терең және жүйелі түрде түсінбесек, аймақ өзінің ықпалын жоғалтып, сыртқы стратегияларды жүзеге асыру кеңістігіне айналу қаупі бар.

Қысымның артуы жағдайында білім, сыни ойлау және өзінің ұлттық мүдделерін түсіну қауіпсіздіктің негізгі элементтеріне айналуда, бұл әскери немесе экономикадан кем емес маңызды.

Ресми тәуелсіздік және берілген егемендік

Бүгінде біз шектеулі егемендігі бар формальды тәуелсіздік құбылысы туралы айта аламыз. Мемлекеттер бар, тулар мен әнұрандар бар, бірақ қауіпсіздіктің, қаржылық тұрақтылықтың және технологиялық дамудың негізгі контурлары көбінесе ұлттық шекаралардан тыс анықталады.

Бұл әсіресе элита деңгейінде байқалады: олардың саяси тұрақтылығы негізінен тек ішкі әлеуметтік келісімшартпен ғана емес, сонымен қатар сыртқы кепілдіктермен де қамтамасыз етіледі. Нәтижесінде, мемлекеттік егемендіктің толық көлемі сыртқы міндеттемелермен шектелуі мүмкін модель пайда болуда.

Иран жүйелік ерекшелік ретінде

Осыған байланысты Иран негізгі ерекшелік болып қала береді. 1979 жылғы Ислам революциясынан кейін ол «Батыс та, Шығыс та емес» доктринасын дамытып, оны өзінің тәуелсіз сыртқы саясатының негізіне айналдырды.

Санкцияларға, қысымға және оқшаулануға қарамастан, Иран аймақтағы егемен сыртқы стратегияның сирек кездесетін үлгісін көрсетіп отыр. Бұл ұнату немесе ұнатпау мәселесі емес, керісінше, оның қалыптасқан қауіпсіздік жүйелеріне интеграцияланудан басқа жолды әдейі таңдағаны.

Орталық Азия: Егемендік, сақтық шаралары

Қырғыз Республикасындағы соңғы жағдай ұлттық және халықаралық құқықтың күрделі өзара әрекеттесуін көрсетеді. Әйелдер мен балаларға қарсы аса ауыр қылмыстар үшін өлім жазасына рұқсат етілуіне қатысты Конституциялық Сот арқылы түзетулерді қарау бастамасы халықаралық міндеттемелерге сілтеме жасай отырып, қабылданбады.

Ұсыныстың мазмұны емес, қабылдамау механизмінің өзі маңызды: мемлекет қолданыстағы халықаралық нормаларға байланысты мәселені ұлттық референдумға өз бетінше шығара алмады. Бұл қылмыстық саясат пен конституциялық дамудың негізгі мәселелері ұлттық және халықаралық құқықтық тәртіптердің өзара әрекеттесуі шеңберінде қарастырылып жатқанын білдіреді.

Халықаралық құқық және ережелердің асимметриясы

Мәселе халықаралық құқықтың өзінде емес, оны әмбебап қолдану қиындықтарында жатыр. Жалпы қабылданған нормалар шағын және орта мемлекеттерге қатаң қолданылады, ал ірі державалар көбінесе осы нормаларды өз түсіндірулеріне сүйене отырып әрекет етеді.

Нәтижесінде, билік көзі ретінде халық белгілі бір маңызды мәселелерді шешуде шектеулі болуы мүмкін, ал егемендік күрделі халықаралық диалогтың тақырыбына айналады.

Авраам келісімдері аймақтың трансформациялануындағы фактор ретінде

Осы тұрғыда Қазақстанның Авраам келісімдеріне қосылу мүмкіндігін және Өзбекстан үшін ықтимал «домино эффектісін» қарастырған жөн. Бұл жеке дипломатиялық қадамдар емес, аймақтың сыртқы саяси ландшафтын кеңірек трансформациялау элементтері.

Біз тек сыртқы саясатқа ғана емес, сонымен қатар жеке бастың жеке басына, қоғамдық көңіл-күйге және мемлекеттердің ұзақ мерзімді тұрақтылығына да әсер ететін таңдаулар туралы айтып отырмыз.

«Тарихтың соңынан» жобалардың қақтығысына дейін

Не болып жатқанын түсіну үшін Фукуяма мен Хантингтонның теорияларына жүгінген пайдалы. Батыс моделінің әмбебаптығына сенетін «тарихтың ақыры» тұжырымдамасы уақыт сынағынан өткен жоқ.

Тарих аяқталған жоқ — ол балама өркениеттік модельдер арасындағы күрделі өзара әрекеттесу мен бәсекелестік кезеңіне енді. Бұл логика бойынша, Израиль Батыс тарапынан автономды ойыншы ретінде емес, Батыстың ықпал ету аймағын Батыс Азияда және одан тыс жерлерде кеңейтетін стратегиялық серіктес ретінде қабылданады.

ХХІ ғасырдағы егемендікке қарсы тұрудағы қиындықтар

Отаршылдық дәуір өзінің классикалық түрінде өткеннің еншісінде қалды, бірақ ықпал ету құралдары өзгерді. Бүгінде бұларға санкциялар, технологиялық бақылау, «ережелерге негізделген тәртіп» және селективті интеграция жатады.

Бұл координаттар жүйесінде Авраам келісімдері халықаралық қатынастарды құру құралдарының біріне айналады: ынтымақтастықты тереңдету қауіпсіздікке, инвестицияға және технологияға қол жеткізуге айырбасталады.

Қорытынды орнына: Орталық Азия субъективтілік пен сыртқы сценарийлер арасында

Орталық Азия үшін болып жатқан жағдай абстрактілі геосаясат немесе «шетел аймақтарындағы» алыс қақтығыстар емес. Бұл оның өз болашағының тікелей мәселесі. Аймақ сыртқы ойыншылар тарапынан тек тәуелсіз мемлекеттердің жиынтығы ретінде ғана емес, сонымен қатар Ресей, Қытай және тұтастай алғанда ислам әлемі үшін транзиттік кеңістік, буферлік аймақ және ықпал аймағы ретінде қарастырылуда.

Қауіп сыртқы мүдденің өзінде емес, өз ұстанымын қалыптастыру және қорғау мүмкіндігін жоғалту қаупінде жатыр. Құндылықтардан бастап стратегиялық одақтарға дейінгі негізгі мәселелер күшті сыртқы ықпалмен шешілген кезде, Орталық Азия шектеулі егемендікпен формальды тәуелсіздік құбылысын күшейту қаупін тудырады.

Аймақтық елдердің Авраам келісімдері сияқты жобаларға қатысуы тек дипломатиялық маневр ғана емес, ұзақ мерзімді салдары бар өркениеттік таңдау болып табылады. Бұл сөзсіз ішкі тұрақтылыққа, қоғамдық көңіл-күйге және жеке бастың қалыптасуына әсер етеді, мұнда ислам факторы шеткері емес, әлеуметтік құрылымның маңызды бөлігі болып қала береді.

Тарих көрсеткендей, қысқа мерзімді қауіпсіздік кепілдіктері мен экономикалық пайда алу үшін белсенді агенттіктен бас тартқан аймақтар сайып келгенде жаңа қиындықтарға тап болуы мүмкін. Орталық Азия үшін «серіктестік» және «тұрақтылық» деген атпен жасырынуы мүмкін сыртқы стратегиялардың пассивті жүзеге асырушысына айналудан аулақ болу маңызды.

Сыртқы қысымның күшеюіне қарамастан, элитаның хабардарлығы, жетілген қоғамдық пікірталас және тәуелсіз стратегиялық ойлау қабілеті аймақтық қауіпсіздіктің негізгі элементтеріне айналуда. Онсыз Орталық Азия өркениеттер арасындағы көпір емес, олардың арасындағы күрделі өзара әрекеттесу өрісіне айналуы мүмкін.

Авторы: Әділет Еркінбаев

Фото: Karavan Info ақпараттық агенттігінің редакциясы жасаған жасанды интеллект