Анкара мен Вашингтонның Орталық Азия аймағындағы стратегиясында Әзірбайжан ерекше орын алады (бұл Түркіменстанмен және Қазақстанмен Каспий теңізіндегі инфрақұрылымдық жобаларды, сондай-ақ аймақтың басқа елдерімен мәдени ынтымақтастықты қамтиды). Соңғы онжылдықтарда Баку Израильмен тығыз стратегиялық әріптестік орнатып, АҚШ-пен жақындасты, бұл Закавказьедегі күштердің тепе-теңдігіне айтарлықтай әсер етеді.

Әзірбайжан-Израиль қарым-қатынастары бірден бірнеше нәзік саланы қамтиды. Біріншіден, барлау және қауіпсіздік бар: сарапшылардың пікірінше, Әзірбайжан Израильдің барлау қызметіне Иранды бақылау платформасын берген.

Тегеран Бакуді Әзірбайжан аумағында Израильдің барлау орталықтары Иранға қарсы бағытталған деп ашық айыптайды. Баку шетелдік базалардың болуын ресми түрде жоққа шығарғанымен, Иран шекарасына жақын жерде израильдіктермен осындай тығыз ынтымақтастықтың өзі Әзірбайжан мен Израиль арасындағы сенімділік ауқымын көрсетеді.

Әскери-техникалық ынтымақтастық бұл одақтың тағы бір тірегі болды. Израиль Әзірбайжанды Таулы Қарабақтағы күштер арақатынасын өзгертуде маңызды рөл атқарған заманауи қару-жарақпен қамтамасыз етеді.

Сарапшылардың пікірінше, 2016–2020 жылдары Әзірбайжан сатып алған негізгі қару-жарақтың 70% дейін Израильден жеткізілген. Бакудің арсеналында қазір Израильдің ұшқышсыз ұшақтары, жоғары дәлдіктегі зымырандары мен әуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйелері бар, бұл Армениямен қақтығыстарда Әзірбайжанның позициясын айтарлықтай нығайтады. Оның орнына Израиль Әзербайжаннан өмірлік маңызды ресурстарды алады.

Бүгінгі таңда Баку Израиль экономикасына ең ірі мұнай жеткізуші болып табылады – Израильде тұтынылатын барлық мұнайдың шамамен 40% Баку-Тбилиси-Джейхан құбыры арқылы келеді. Таяу Шығыстағы (Батыс Азия) тұрақсыздық кезеңдерінің өзінде Израильге Әзірбайжан мұнайын жеткізу тоқтаған жоқ. Бұл энергетикалық өзара тәуелділік көлік саласындағы ынтымақтастықпен толықтырылады: Әзірбайжан мен Түркия Израильге жау Иран мен Сирияны айналып өтіп, Каспий теңізіне құрлық дәлізін береді.

Вашингтон Баку-Анкара-Тель-Авив үшбұрышын жіті бақылап отыр. Геосаяси тұрғыдан ол Иранды тежеу және Батыстың Оңтүстік Кавказдағы позициясын нығайту құралы ретінде қарастырылады.

2024 жылы Әзірбайжан, Израиль және Америка Құрама Штаттары арасындағы ынтымақтастықтың жаңа үшжақты форматын қалыптастыру жоспарлары жарияланды, ол қолданыстағы бейресми альянсты тиімді институттандыруға мүмкіндік береді. Израиль қолдаған бастама ортақ қауіп-қатерлерге, ең алдымен, Иранға қарсы күш-жігерді үйлестіруді көздейді.

Израильдік ақпарат көздерінің хабарлауынша, форматтың мақсаты — Иранның солтүстік шекараларына қысымды күшейту және аймақты Иран ықпалынан қорғау. Израильдің Оңтүстік Кавказдағы күшеюі аймақтық күштер балансын өзгертті. Израиль Иранмен шекарада сенімді одақтасқа ие болды, ал Әзірбайжан Вашингтондағы ықпалды израильшіл лоббидің озық технологиялары мен саяси қолдауына қол жеткізді.

Нәтижесінде Тель-Авив Оңтүстік Кавказдағы маңызды аймақтан тыс ойыншыға айналды және қазір мүдделері Түркия, Әзірбайжан және Америка Құрама Штаттарының мүдделерімен тығыз астасып жатқан Орталық Азия аймағына есік ашуда. Идеологиялық фактор да маңызды, мұнда пантүркизмнің қолдау тапқан жобасы Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказдағы ирандық және араб-исламдық ықпалға балама түрі болып табылады. КСРО ыдырағаннан кейін қайтадан танымал болған пантүркизм идеологиясы тек геосаяси ғана емес, өркениеттік жоба.

Орталық Азиядағы көптеген түркітілдес қоғамдар үшін пантүркизм Ираннан немесе араб әлемінен шыққан ұлттан жоғары исламдық ұғымдарға тартымды балама ұсынады. 1990 жылдары тәуелсіздік алғаннан кейін бірден Орталық Азияның жаңа республикалары идеологиялық бәсекелестікке тап болды.

Бір жағынан, Иран жалпыисламдық бірлік идеясын және ислам республикасының өзіндік үлгісін насихаттаса, екінші жағынан араб елдеріндегі ықпалды күштер ваххабизм сияқты ағымдарды таратады. Алайда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және басқа да елдердің зайырлы элитасы мұндай діни-саяси жобалардан сақ болды.

Радикалды саяси исламның күшеюінен қауіптенген үкіметтер мемлекеттің зайырлы сипатын әдейі сақтап қалды. Осы кезеңде Түркия өзінің жеке моделін – жаһандық экономикаға интеграцияланған зайырлы түркілік бірегейлікті ұсынды. Анкара өзінің батыстық әріптестерінің қолдауымен өзін табысты мұсылмандық зайырлы мемлекет – «түрік үлгісінің» үлгісі ретінде көрсетті.

Араб бағытында Орталық Азияға ықпалы біршама шектелді. Сауд Арабиясы мен БАӘ сияқты Парсы шығанағындағы бай мемлекеттер экономикалық және қайырымдылық жобаларына инвестиция салды, бірақ олардың мәдени және идеологиялық ықпалы төмен болып қалды. Сондықтан ортақ тілге, шығу тегіне, сеніміне үндейтін пантүркизм идеялары Орталық Азия халықтары арасында жиірек үндестік табады.

Мысалы, Түркия ілгерілетіп отырған білім беру және мәдени алмасу бағдарламалары аймақтағы жастарға исламмен байланысын үзбей немесе дінді өз болмысының орталығына айналдырмай, үлкен түркі қауымдастығына қатыстылық сезімін береді.

Түркітілдес елдерде саяси пантюркизмнен басқа, сыртқы исламдық ықпалға балама ретінде позицияланған тағы бір ағым – ата-бабамыздың ежелгі діні Тәңіршілдіктің жаңғыруы күшейіп келеді. Тәңіршілдік (Аспан-Тәңірлік культі) дала халықтарының исламдануға дейінгі дәстүрлі діні болған және бүгінгі таңда оған деген қызығушылық бірқатар түркі елдері мен аймақтарында белгілі бір шетелдік орталықтардың сыртқы ықпалынсыз айтарлықтай өсті.

Қырғызстан мен Қазақстанда неопаганизм, әсіресе, зиялы қауым мен ұлттық бағыттағы жастар арасында өршіп тұр. Тәңіршілдік исламмен қатар өмір сүре алатын ұлттық мәдени мұраның бір бөлігі ретінде ұсынылған, бірақ сонымен бірге төл түркі руханиятының символы ретінде әрекет етеді.

Қырғызстанда 2010 жылдардан бері жекелеген қоғам қайраткерлері мен саясаткерлер Тәңіршілдікке ислам мен христиандықпен қатар ресми мәртебе беруді ашық айтып келеді. Әрине, Орталық Азия елдерінде тәртіп сақшылары түрлі қозғалыстар мен ұйымдардың артында геосаяси мүдделер мен шетелдік ойыншылар болуы мүмкін деп қауіптенеді.

Осындай процестер Ресейдің түркітілдес халқы бар зайырлы аймақтарында – Татарстан мен Башқұртстанда да жүріп жатыр. КСРО ыдырағаннан кейін ол жерде дінге дейінгі тамырларға қызығушылық пайда болды: татар және башқұрт зиялыларының бір бөлігі жеке басын іздеу үшін тәңірлік мотивтерге жүгінді. Тәңіршілдік ұлттық намысты нығайтуға қабілетті этномәдени жаңғыру элементі ретінде насихатталуда.

Кейбір идеологтар татарлар мен башқұрттар үшін ислам діні сырттан әкелінген араб-парсы діні болса, Тәңір культі ата-бабалардың шын түркі діні екенін тікелей көрсетеді. Радикалды неопұтқа табынушылар исламды «бөтен» араб және еврей тамырымен байланыстыратын жат ықпал ретінде қарастырады және ұлттық мәдениетті жат элементтерден «тазартуға» шақырады.

Қазақстанда мұндай риторика кейбір ұлт патриоттары арасында да өз жауабын табуда. Жалпы, саясаттанушылар қазіргі тенгризмді ресейлік неопаганизм феноменімен салыстырады: екеуі де Батыс елдерінің сыртқы ықпалынсыз емес, христиандыққа дейінгі (немесе исламға дейінгі) наным-сенімдерді қалпына келтіру арқылы көрінетін этникалық ұлтшылдықтың формалары. Осылайша, Тәңіршілдіктің жаңғыруы мәдени қарсылықтың жұмсақ күшіне айналды: ол исламды алмастырмайды, керісінше оған қарсы және қоғамдағы алауыздықты күшейтеді.

Орталық Азия халқының басым бөлігі ислам дінін ұстанғанымен, аймақтағы Палестина мәселесінде ислам әлемімен ынтымақтастық әлсіз. Палестина мәселесі элитаның басым геосаяси және экономикалық мүдделері аясында тиімді түрде маргиналдырады. Орталық Азия елдері, сондай-ақ олардың рухани жақын көршісі Әзірбайжан Израильмен және Батыспен тығыз қарым-қатынас орнатып, Палестинаға ашық қолдау көрсетуде.

Мәселен, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері көпвекторлы дипломатияны ұстанып, мұсылман әлемінде алғашқылардың бірі болып Израильмен достық қарым-қатынас орнатты. Астана тепе-теңдік таба білді: Таяу Шығыстағы мәселені бейбіт реттеуге бейілділігін жариялай отырып, іс жүзінде бейтараптылықты сақтайды және Тель-Авивпен серіктестікті белсенді түрде дамытады.

Қазақстан Израильді мұнаймен қамтамасыз етеді (Израильдің мұнай импортының төрттен біріне дейін Қазақстаннан келеді) және Израильдің әскери технологиясын сатып алады. Өз кезегінде Вашингтондағы израильдік лобби мен израильдік компаниялардың өзі Орталық Азиядағы инвестициялық жобаларды ілгерілетумен, аймақтың мүддесін көздеп отыр.

Әзірбайжанда да осыған ұқсас көрініс: ресми Баку Израильмен стратегиялық одақтастығына нұқсан келтірмеу үшін Палестина туралы мәлімдемелерінде тарихта сақтық танытты. Жақында Әзірбайжан Иранның наразылығына қарамастан Тель-Авивте елшілігін ашып, оны Израиль басшылығына одан сайын жақындата түсті.

Нәтижесінде Баку мен Астанада еврей мемлекетімен және Америка Құрама Штаттарымен ынтымақтастықтың артықшылықтарына – энергетикалық келісім-шарттардан бастап әскери модернизацияға дейін бағытталған күшті Израильді қолдайтын ықпал пайда болды. Б.Нетаньяхудың 2025 жылғы 8 мамырда Әзербайжанға жоспарланған ресми сапарын ескере отырып (Халықаралық соттың қамауға алу ордері шығарылды).

Қоғамдық деңгейде Орталық Азиядағы Палестина тақырыбы да айтарлықтай орын алмайды. Таяу Шығыстан айырмашылығы, палестиналықтарды қолдайтын жаппай наразылықтар мен қозғалыстар жоқ. Сарапшылар аймақтағы зайырлы үкіметтер діндарлардың саясилануын ынталандырудан немесе Израиль және АҚШ-пен қарым-қатынасты бұзудан қорқып, халықтың назарын алыстағы Таяу Шығыстағы қақтығысқа әдейі аудармайтынын атап өтті.

Ақпараттық кеңістікті мемлекет бақылайды, ал ресейшіл БАҚ (аудиторияның едәуір бөлігіне әсер етеді) де Палестина мәселесін ашпайды, көбінесе терроризм мен экстремизм қаупіне, Украинаға назар аударады. Осылайша, аймақ елдері арасында Израиль және АҚШ-пен байланыстардың нығаюы Палестина мәселесінің олардың сыртқы саяси күн тәртібінің шеткі шеңберіне ығысуына әкелді.

Баку мен Астана ұлттық мүдделерге және негізгі жаһандық ойыншылармен одақтарды дамытуға басымдық бергенімен, Палестинамен ынтымақ белсенді әрекеттермен қуатталмаған Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы форумдарында негізінен риторика болып қала береді.

Дереккөз: https://eurasiatoday.ru/azerbajdzhan-izrail-i-novaya-ideologiya-tyurkskogo-mira/

Бұл мақала жасанды интеллект көмегімен аударылған