Axmet Baytursinov (18721937) Qozog’iston tarixidagi eng buyuk shaxslardan biri. Uning faoliyati XX asr boshlarida qozoq xalqining madaniy va ma’rifiy tiklanishida muhim bo’g’in bo’ldi. Uning mehnati va sa’y-harakatlari tufayli qozoq tili rivojlanish uchun yangi imkoniyatlarga ega bo’ldi va madaniyat o’z-o’zini anglash uchun kuchli turtki oldi.
Axmet torgay o’lkasida ko’chmanchilar oilasida tug’ilgan. O’sha paytda Qozog’iston Rossiya imperiyasi tomonidan boshqarilardi, bu esa milliy madaniyat va tilni rivojlantirishga katta cheklovlar qo’ydi. Ahmetning oilasi kambag’al edi, lekin har doim bilimga intilardi. Bu ta’sir uning hayot yo’lida hal qiluvchi ahamiyatga ega edi.
Ahmet qishloq maktabida, so’ngra rus-qozoq bilim yurtida tahsil olgan. Bilimga bo’lgan ishtiyoq uni tengdoshlaridan ajratib turdi va u tezda yoshlar uchun namuna bo’ldi. Ta’lim olgandan so’ng, Ahmet o’z hayotini ma’rifatga muhtoj bo’lgan xalqiga, ayniqsa ruslashtirishning kuchayib borayotgan ta’siri ostida o’qitishga bag’ishlashga qaror qildi.
Ahmet Baytursynovning asosiy yutug’i Arab grafikasi asosida qozoq alifbosini yaratish bo’ldi, u tot jaz deb nomlangan. Bungacha qozoq tili yagona yozma shaklga ega emas edi, bu uning ta’lim, adabiyot va fanda qo’llanilishini murakkablashtirdi. Baytursinov alifboni qozoq tilining fonetikasiga iloji boricha mos keladigan tarzda ishlab chiqdi.
Tote jazu nafaqat o’quv jarayonini soddalashtirdi, balki milliy o’ziga xoslikni saqlab qolishga yordam berdi. Ushbu alifbo maktab ta’limi uchun asos bo’lib, millionlab qozoqlarga o’z ona tilidagi bilimlarga kirishga imkon berdi. Baytursinov shuningdek, qozoq tilining grammatik va orfografik qoidalarini tizimlashtirgan darsliklar nashr etdi. Ushbu o’quv qo’llanmalari maktablarda o’nlab yillar davomida ishlatilgan.
U o’z ishida tez – tez shunday degan: «til xalqning ruhidir. Tilni saqlash xalqni saqlab qolishdir». Ushbu tamoyil uning faoliyatining asosiga aylandi.
Axmet Baytursinov nafaqat tilshunos, balki taniqli ma’rifatchi ham bo’lgan. U ta’lim erkinlik va rivojlanishning kaliti ekanligini tushundi. 1913 yilda u qozoq tilidagi birinchi milliy nashr bo’lgan «Qozog’iston» gazetasining muharriri bo’ldi. Gazeta o’sha davrning eng muhim masalalarini, shu jumladan madaniy o’ziga xoslikni saqlash, ta’limga bo’lgan ehtiyoj va ijtimoiy islohotlarni qamrab oldi.
Ushbu gazeta tufayli qozoq ziyolilari til, adabiyot va milliy o’ziga xoslikning roli kabi asosiy masalalarni muhokama qilish uchun platforma yaratishga muvaffaq bo’lishdi. Baytursinov faol ravishda maqolalar yozgan, unda qozoq xalqining taqdiri bilan bog’liq mavzularni ko’targan, shuningdek, o’tkir ijtimoiy muammolarni hal qilish yo’llarini taklif qilgan.
Uning nashrlari ko’pchilikni ilhomlantirdi va qozoq xalqining huquqlari uchun kurashishga undadi. Ahmet avtonom Qozog’istonni tashkil etishga intilayotgan «Alash» harakati bilan ham faol hamkorlik qilgan.
Baytursinovning asarlari nafaqat alifbo va til masalalarini, balki qozoq adabiyoti asoslarini ham qamrab olgan. U adabiyotshunoslik bo’yicha ko’plab maqolalar muallifi bo’ldi, shuningdek, qozoq adabiyotining birinchi xrestomatiyalarini tuzdi. Uning «til-qралral» asari qozoq grammatikasining birinchi tizimli taqdimoti bo’ldi.
Ahmet milliy adabiyotni saqlash va uni rivojlantirish xalqning ma’naviy qayta tiklanishining muhim qismi deb hisoblagan. U Abay Kunanbayev va boshqa qozoq shoirlari ijodini ommalashtirib, milliy madaniyat boyligini namoyish etishga intilgan.
Biroq Baytursinovning faoliyati rasmiylarning noroziligini keltirib chiqardi. Bolsheviklar rejimining ta’siri kuchayib borayotgan bir paytda, madaniy mustaqillikni saqlab qolish tarafdori bo’lgan milliy ziyolilar ta’qiblarga uchradi. 1929 yilda Ahmet hibsga olingan va millatchilikda ayblangan.
Ayblovlarga qaramay, u o’z g’oyalari uchun kurashni davom ettirdi. 1937 yil oktyabr oyida Ahmet Baytursinov yana hibsga olindi, ikki oydan so’ng, 8 dekabrda Stalin repressiyalari davrida «xalq dushmani» sifatida otib o’ldirildi.
Bu yo’qotish qozoq xalqi uchun katta zarba bo’ldi, ammo uning g’oyalari va asarlari davom etdi.
1988 yilda Qozog’iston Oliy sudi Baytursynovni oqladi.
Bugungi kunda har bir qozog’istonlik Ahmet Baytursinovning ismini biladi. Uning ishi zamonaviy qozoq tili va ta’limi uchun asos bo’ldi va uning asarlari qayta nashr etilib, ta’lim dasturlarida qo’llanilmoqda.
Uning hissasini ortiqcha baholab bo’lmaydi: u nafaqat tilini saqlab qoldi, balki o’z xalqini huquq va erkinlik uchun kurashishga ilhomlantirdi. Ahmet Baytursinov bizga til va madaniyatning milliy o’ziga xoslik asosi sifatida ahamiyatini eslatuvchi meros qoldirdi.
«Bizning tilimiz bizning kuchimizdir. Biz millatimizni saqlab qolish uchun uni himoya qilishimiz kerak», deb yozgan u.
Uning hayoti va faoliyati hozirgi avlodni qozoq madaniyatini saqlash va rivojlantirishga ilhomlantirib, o’z xalqiga xizmat qilishning namunasi bo’lib qolmoqda.
Surat: ochiq manbalardan
Yandex tarjimoni yordamida amalga oshirildi