Ommaviy mehnat migratsiyasiga qaramay, Tojikiston aholisi o‘sishda davom etmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Dunyo aholisining holati va istiqbollari – 2024” hisobotiga ko‘ra, bunga sabab tug‘ilishning yuqoriligi va aholi tarkibining yoshligidir. Bu holat bir vaqtning o'zida rivojlanish uchun imkoniyat sifatida qabul qilinib, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy tizimi uchun jiddiy muammo sifatida qabul qilinadi.

FOTO: ochiq manbalardan

Tug'ilish darajasi bo'yicha Markaziy Osiyoda yetakchi

Tojikiston tug‘ilish darajasi bo‘yicha mintaqada birinchi o‘rinda turadi: umumiy ko‘rsatkich har bir ayolga 3,3 bola to‘g‘ri keladi. Bu nafaqat mintaqaviy ko'rsatkichlardan yuqori, balki global o'rtacha ko'rsatkichdan ham sezilarli darajada oshadi.

Taqqoslash uchun, Qozog'istonda 2021 yilgi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, koeffitsient 3,0 ni tashkil etgan, ammo BMT ma'lumotlariga ko'ra, 2,8 ga pasayish allaqachon kuzatilgan. Qirg‘izistonda bu ko‘rsatkich 2,9, O‘zbekistonda 2,7, Turkmanistonda 2,6 ni tashkil etadi.

Ayni paytda dunyoda o‘rtacha har bir ayolga 2,3 bola to‘g‘ri keladi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda bu ko'rsatkich aholining tabiiy ko'payishi uchun zarur bo'lgan 2,1 darajadan pastga tushdi.

Tojikistonda tug‘ilishning bunday yuqori ko‘rsatkichlari ko‘p jihatdan madaniy an’analar, oilaviy munosabatlar va oilani rejalashtirish dasturlariga, ayniqsa, qishloq joylarda keng foydalana olmagani bilan bog‘liq.

So‘rovlar shuni ko‘rsatadiki, uch farzand siyosati O‘zbekiston bo‘ylab va Qozog‘istonning aksariyat hududlarida hamon oilalarda mustahkam saqlanib qolgan. Tojikiston demografik oʻtish jarayonini oʻzgartirishga shoshilmayapti – bu yerda hamon bir ayolga uchdan ortiq bola toʻgʻri keladi. Ammo Qirg‘iziston bu fonda kutilmaganda sustlashmoqda: tobora ko‘proq oilalar tug‘ilishning kamayishi tarafdori.

Shunday qilib, Markaziy Osiyo nafaqat mavjud aholi sonini ko‘paytirish, balki sezilarli demografik o‘sishni ta’minlash imkoniyatini saqlab qolgan sayyoramizdagi kam sonli mintaqalardan biridir.

Yosh mamlakat – katta muammolar

Bunday yuqori tug'ilish ko'rsatkichi alohida demografik rasm yaratadi. Tojikiston aholisining 30 foizdan ortig‘ini 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar tashkil etadi, bu esa mamlakatni nafaqat Markaziy Osiyo, balki uning chegaralaridan tashqaridagi “eng yosh” davlatlardan biriga aylantiradi.

Bu ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun jiddiy ehtiyojlarni keltirib chiqaradi: ko'proq maktablar, poliklinikalar, bolalar bog'chalari va kelajakda ish joylari kerak. Yaqin kelajakda mamlakat ta’lim, sog‘liqni saqlash va aholi bandligini ta’minlash uchun byudjet xarajatlarini har yili oshirish zaruriyatiga duch keladi.

Aholining yoshlar tarkibi butun Markaziy Osiyo, xususan, Tojikiston va Qirg'iziston uchun xarakterlidir, bu erda ta'lim, sog'liqni saqlash va bandlik bilan bog'liq muammolar davlat siyosatida birinchi o'rinda turadi.

Davlat uchun bu shunchaki demografik xususiyat emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barqarorligi va vektorini belgilovchi asosiy omildir. Yoshlar asosiy resursdir, lekin ularning rivojlanishiga sarmoya kiritmasa, ular beqarorlik manbaiga aylanishi mumkin.

Ushbu investitsiyalarsiz yuqori sifatli ijtimoiylashuv va iqtisodiy faoliyat uchun cheklangan imkoniyatlarga ega avlod shakllanadi. Yoshlik boylik bo'lishni to'xtatadi – u ijtimoiy beqarorlikning potentsial manbaiga aylanadi.

Chiqib ketish davom etmoqda: migratsiya simptom va natija sifatida

Oxirgi yillarda Markaziy Osiyo chet ellik migratsiya mintaqasi boʻlib qolmoqda, Tojikiston mehnatning asosiy donorlaridan biri hisoblanadi. BMTning so‘nggi hisob-kitoblariga ko‘ra, 2020-2025 yillar oralig‘ida Tojikistondan sof migratsiya 312 ming kishini tashkil qiladi. Demak, kelganlardan ko‘ra ko‘proq odam mamlakatni tark etgan va chiqish davom etmoqda.

BMTning 2045-2050 yillarga mo'ljallangan uzoq muddatli prognozida vaziyat biroz yaxshilangan bo'lsa-da, salbiy bo'lib qolmoqda: minus 280 ming muhojir.

Taqqoslash uchun, mintaqadagi boshqa mamlakatlar uchun prognoz kamroq dramatik:

– O‘zbekiston – chetga 250 ming;

– Qirg'iziston – 170 ming.

– Qozog‘iston, aksincha, ijobiy migratsiya saldosini ko‘rsatib, asosan qo‘shni davlatlardan migrantlarni qabul qilmoqda.

Tojikistondan asosiy migratsiya yo‘nalishlari o‘zgarishsiz qolmoqda – Rossiya, Turkiya, Fors ko‘rfazi mamlakatlari. Biroq, Janubiy Koreya va boshqa Osiyo mamlakatlari tobora ko'proq qo'shilmoqda. Migratsiya sabablari nafaqat ish haqining pastligi, balki mamlakat ichida malaka oshirish imkoniyatlarining cheklanganligidir.

Iqtisodiy ishtirok etish chegarasida ayollar

Tojikistondagi ayollar huquq va imkoniyatlarini cheklovchi ko‘plab to‘siqlarga duch kelishda davom etmoqda. Oxirgi hisobotda ko'tarilgan asosiy masalalardan biri gender tengsizligi, jumladan, qizlar o'rtasida erta turmush qurishning doimiy yuqori darajasi bilan bog'liq. Bunday amaliyot yosh ayollarni to'liq ta'lim olish imkoniyatidan mahrum qiladi va ularning mehnat bozoriga kirishiga to'sqinlik qiladi.

Mamlakatdagi ayollar ko'proq norasmiy sektorda – rasmiy mehnat shartnomalari va ijtimoiy kafolatlarsiz ishlashadi. Bu ularni iqtisodiy inqirozlar va beqarorliklarga nisbatan zaifroq qilib, sog'liqni saqlash va ijtimoiy himoya tizimlaridan foydalanishdan mahrum qiladi.

Ijtimoiy stereotiplar va ayollar mehnat huquqlarining zaif himoyasi mamlakat aholisining yarmini o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarishni qiyinlashtirmoqda. Bu nafaqat adolat masalasi, balki iqtisodiy rivojlanish va inson kapitali sifatini cheklovchi omildir.

Ularning huquqlari, sog'liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar to'g'risidagi ma'lumotlardan foydalanishning cheklanganligi, ayniqsa, qishloq joylarda qo'shimcha to'siqdir. Xotin-qizlar huquqlarining cheklanishi nafaqat ularning farovonligiga, balki butun jamiyat taraqqiyotiga ham to‘sqinlik qiladi. Xotin-qizlarning iqtisodiyotga yetarli darajada jalb etilmagani o‘sish potentsialini pasaytiradi, tizimli qo‘llab-quvvatlashning yo‘qligi esa kelajak avlodlarning qashshoqlikdan xalos bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi.

Harakat qilish vaqti: BMT tavsiyalari

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Tojikiston kabi aholi o‘sish sur’atlari yuqori bo‘lgan davlatlar zudlik bilan chora ko‘rish zarurligiga e’tibor qaratmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti hukumatlarga yangi ish o'rinlari yaratish, ayniqsa tez orada mehnat bozoriga chiqadigan yoshlar uchun zudlik bilan sarmoya kiritishni tavsiya qiladi.

Shuningdek, ta’lim, sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish va ijtimoiy infratuzilmani kengaytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda – bularning barchasi barqaror rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.

BMT xavfni aniq ifodalaydi: demografik "bonus" "demografik bosim" ga aylanishi mumkin. Agar yoshlar sifatli ta’lim, sog‘liqni saqlash va ish bilan ta’minlanmasa, bu ijtimoiy keskinlik va qashshoqlikning kuchayishiga olib keladi.

BMT tomonidan tavsiya etilgan ustuvor choralar:

• Ta'lim va kasbiy ta'limga katta sarmoya kiritilishi – ayniqsa qishloq va borish qiyin bo'lgan joylarda.
• Kichik biznes, axborot texnologiyalari, hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligi klasterlarini rivojlantirish orqali yoshlar uchun ish o‘rinlarini yaratish.
• Sog'liqni saqlash va ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tizimini mustahkamlash – asosiy turmush darajasini ta'minlash.
• Ayollar va qizlarning huquqlarini ilgari surish, jumladan, erta turmush qurishdan himoya qilish, iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish va axborotdan foydalanish.

Tojikistonning demografik oʻsishi: imkoniyatlarning yangi oynasi

Tojikistonning demografik o‘sishi ham qiyinchilik, ham tarixiy imkoniyatlar oynasidir. Mehnatga layoqatli aholi soni ortib borar ekan, mamlakat ushbu resursdan iqtisodiyotni modernizatsiya qilish uchun foydalanishi mumkin. Lekin bu shoshilinch va tizimli chora-tadbirlarni talab qiladi: inson kapitaliga sarmoya kiritish, ayollarni qo‘llab-quvvatlash, yoshlarning turmush sharoitini yaxshilash. Aks holda, "yosh kelajak" qo'ldan boy berilgan imkoniyatga aylanishi mumkin.

Tojikistondan IA Karavan Info

Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan