Jusup Balasagin turkiy madaniyat va falsafa tarixidagi muhim shaxslardan biri bo’lib, jahon adabiyoti va ijtimoiy fikrida chuqur iz qoldirgan.

Uning asarlari bugungi kunda ham dolzarbdir, chunki ular nafaqat XI asrning intellektual izlanishlarini aks ettiradi, balki adolat, axloq va jamiyatni boshqarishning universal masalalarini ko’taradi.

Qisqa tarjimai hol

Jusup Balasagin taxminan 1015 yilda Qoraxoniylar davlatining madaniy va savdo markazlaridan biri bo’lgan Balasagin shahrida tug’ilgan.

Uning hayoti haqida ozgina ma’lumot saqlanib qolgan, ammo u falsafa, she’riyat, matematika va astronomiya haqidagi bilimlarni o’z ichiga olgan ajoyib ta’lim olganligi ma’lum. Shu tufayli u o’z davrining eng bilimdon odamlaridan biriga aylandi.

Jusup xas-hajib (hukmdorning bosh maslahatchisi) unvoniga sazovor bo’ldi, bu uning yuqori mavqei va jamiyatdagi rolini ta’kidlaydi. Uning asosiy ishi unga o’lmas shon-sharaf keltirgan mashhur «Kutadgu bilig» («inoyatli bilim») asari edi.

Kutadgu bilig davrning falsafiy asari

1069 yilda yakunlangan ushbu epik she’riy asar siyosat, axloq va boshqaruv haqidagi bilimlarning entsiklopediyasidir.

Unda uyg’un jamiyatni qurish uchun zarur bo’lgan axloq, falsafa va ijtimoiy tashkilot asoslari keltirilgan.

«Kutadgu bilig» turkiy tilda yozilgan bo’lib, muallifning ona tilini yuksak g’oyalarni etkazish vositasi sifatida rivojlantirish va saqlab qolish istagini ta’kidlaydi. Asar didaktik she’riyat janrida yozilgan 6520 baytdan iborat.

«Kutadgu bilig» ning asosiy g’oyalari:

1. Adolat va kuch. Mehnatning bosh qahramoni Kuntogda hukmdorning adolati va donoligini ifodalaydi.

U orqali muallif davlat faqat uning rahbari xalq manfaati uchun harakat qilganda muvaffaqiyatli bo’lishi mumkinligini aytadi.

2. Bilim va donolik. Jusup ta’kidlashicha, faqat ma’rifatli odam to’g’ri qaror qabul qilishga qodir.

3. Axloq va siyosat o’rtasidagi uyg’unlik. Muallif siyosat va axloq bir-biriga mos kelishi kerakligiga amin, chunki axloqiy asoslarsiz boshqaruv halokatli bo’ladi.

4. Boylik va kamtarlik. Kitobda insoniyatni saqlab, moddiy boyliklarni to’g’ri tasarruf etish qanchalik muhimligi haqida savol tug’iladi.

Jusup Balasaginning turkiy madaniyatga qo’shgan hissasi

Jusup Balasagin klassik turk adabiyoti va falsafasining asoslarini yaratdi. Uning ijodi Ahmet Yassaui va Alisher Navoiy kabi mutafakkir va shoirlarning keyingi avlodlarini ilhomlantirdi.

1. Turkiy adabiyotning rivojlanishi. «Qutadgu bilig» turkiy tilda falsafiy, axloqiy va siyosiy fikrlarni birlashtirgan birinchi asar bo’ldi.

2. Hukmdor idealini shakllantirish. Jusup Balasagin o’rta Osiyo hukmdorlari uchun mos yozuvlar nuqtasiga aylangan dono va adolatli rahbar obrazini taklif qildi.

3. Madaniy merosni saqlash. Uning ishi nafaqat falsafiy g’oyalarni, balki turkiy xalqlarning qadriyatlari, urf-odatlari va dunyoqarashini ham aks ettiradi.

4. Ta’lim. Jusup bilim va fanning jamiyat rivojlanishining asosiy omillari sifatida rolini ta’kidladi.

Jusup Balasagin merosining zamonaviy ahamiyati

Bugungi kunda Jusup Balasaginning g’oyalari, ayniqsa jamiyat va davlatchilikning barqaror rivojlanish yo’llarini izlash nuqtai nazaridan dolzarbdir.

Uning asarlari universitetlarda o’rganilib, faylasufning yodgorliklari Qirg’iziston va Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlarida o’rnatilgan.

2021 yilda Qirg’izistonda Jusup Balasagin tavalludining 1000 yilligi tantanali ravishda nishonlandi. Ushbu yubiley uning jahon tsivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan hissasini eslatdi.

Qirg’iziston milliy universiteti respublikaning eng qadimgi va nufuzli oliy o’quv yurtlaridan biri bo’lgan faylasuf nomi bilan atalgan.

Bu buyuk mutafakkir merosining Qirg’iziston xalqi uchun ahamiyatini va uning fan, madaniyat va ta’lim rivojiga qo’shgan hissasini ta’kidlaydigan ramziy qaror.

Jusup Balasagin nomidagi KNU 1932 yilda tashkil etilgan va shu vaqtdan beri mamlakatning etakchi ta’lim va ilmiy markaziga aylandi. Universitet o’z nomi bilan faxrlanadi, ta’lim an’analarini «Kutadgu bilig»da aks ettirilgan falsafa va qadriyatlar bilan bog’laydi. Bu nom bilim, donolik va ma’naviy rivojlanishga intilishning timsoliga aylandi.

Universitet Jusup Balasaginning merosini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy konferensiyalar, seminarlar va tadbirlar o’tkazish orqali uning g’oyalarini ommalashtirishga faol hissa qo’shmoqda. O’quv yurti oldida buyuk turkiy olimga haykal o’rnatilgan.

Shunday qilib, buyuk faylasufning nomi yangi avlodlarni ilm-fan va madaniyatda yuqori cho’qqilarni zabt etishga ilhomlantirishda davom etmoqda. Bundan tashqari, olim Qirg’iziston valyutasining 1000 ta banknotida tasvirlangan.

Qirg’izistonda rasmiylar qadimiy Balasagun shahrini qayta yaratmoqchi. O’rta asrlar shahri hozirgi Toqmok shahri yaqinida mavjud bo’lgan.

Xulosa

Jusup Balasagin nafaqat turkiy madaniyatning ramzi, balki g’oyalari vaqt va makondan tashqariga chiqadigan universal mutafakkirdir.

Uning «Kutadgu bilig» asari adabiyot va falsafa turli davrlar va xalqlar o’rtasida ko’prik bo’lib xizmat qilishining yorqin namunasi bo’lib qolmoqda.

Jusup Balasaginning merosi Ilhom berishda va adolatli va uyg’un jamiyatni qanday qurishni o’rgatishda davom etmoqda.

Surat: ochiq manbalar

Yandex tarjimoni yordamida amalga oshirildi