Energiya manfaatlar kesishish nuqtasi sifatida

Qozog‘iston, O‘zbekiston va Rossiya hozirda nafaqat tariflarni, balki mintaqani energiya resurslari bilan ta’minlash masalasini ham muhokama qilmoqda. Aholining o‘sishi, sanoat ishlab chiqarishi va infratuzilmaning yomonlashuvi tufayli Markaziy Osiyoda gazga talab ortib bormoqda. Masalan, O‘zbekistonda ko‘k yoqilg‘i ishlab chiqarish bir necha yil ketma-ket pasayib bormoqda: 2024-yilda – 44,6 milliard kubometr iste’mol bilan 46,8 milliard kubometr.

Toshkent taqchillikni qoplash uchun Rossiya gazini ko‘proq ko‘rib chiqmoqda. Uni etkazib berish bo'yicha kelishuv allaqachon kuchga kirdi va gap nafaqat o'z ehtiyojlari uchun import haqida, balki Rossiya gazi ichki bozorda Markaziy Osiyo gazining o'rnini bosadigan va bo'shatilgan hajmlar Xitoyga ketadigan mumkin bo'lgan svop sxemalari haqida ham bormoqda.

Rossiya manfaatlari va infratuzilma cheklovlari

Yevropa gaz bozorining salmoqli ulushini yo‘qotgan Rossiya Markaziy Osiyoni yo‘qotishlarni qoplash imkoniyati sifatida ko‘rmoqda. Biroq, infratuzilma cheklovlari hajmlarni ushlab turadi. Hozirda yiliga qariyb 10-15 milliard kub metr quvvatga ega “Markaziy Osiyo – Markaz” gaz quvurining faqat bitta liniyasi Rossiyadan teskari gazni tashishga o‘tkazilgan. Ta'minotni sezilarli darajada oshirish uchun modernizatsiya va yangi ob'ektlarni qurish kerak bo'ladi – bu import qiluvchi mamlakatlardan investitsiyalarni talab qilishi mumkin.

O‘zbekiston uchun bu o‘z gaz sanoatini jadal modernizatsiya qilish va Rossiya, Qozog‘iston, Turkmaniston va Xitoy o‘rtasidagi tranzit xab rolini kuchaytirish o‘rtasida tanlov deganidir.

Turkmaniston va bozor uchun raqobat

Bir qarashda Rossiyaning mintaqadagi asosiy raqobatchisi katta gaz zaxiralariga ega Turkmaniston bo‘lishi mumkin. Ammo ishlab chiqarishning 85 foizi Xitoy tomonidan allaqachon shartnoma tuzilgan, qolgan hajmlar esa kichikdir. Shunga qaramay, aynan turkman gazi “Markaziy Osiyo – Xitoy” quvurining katta qismini to‘ldiradi, bu esa ushbu yo‘nalish bo‘ylab Rossiya eksporti imkoniyatlarini cheklaydi.

Qozog'iston bojlar bosimi ostida, lekin gaz salohiyatiga ega

AQSh tariflari Qozog‘istonning gaz sektoriga bevosita ta’sir qilmasa-da, Ostonaning tashqi bosim sharoitidagi iqtisodiy siyosati bilvosita mintaqaviy energiya balansiga ta’sir qiladi. Qozog‘iston gaz qazib olishni ko‘paytirmoqda (2024-yilda 6,4 foizga o‘sib, 59,2 milliard kub metrgacha), lekin neft qazib olishning muhim qismini saqlab qolish uchun ishlatib, ichki bozor va eksport uchun taxminan 29 milliard kub metrni qoldiradi.

Kelajakda Qozog‘iston Rossiya gazini O‘zbekiston va Qirg‘izistonga tranzit qilishda muhim rol o‘ynashi mumkin – yiliga 12 milliard kub metrgacha hajmdagi 15 yillik shartnoma allaqachon imzolangan. Ammo bu erda ham infratuzilma omili juda muhim.

O‘zbekiston uchun – imkoniyat va tavakkalchilik oynasi

Toshkent uchun hozirgi vaziyat ikki yo‘nalishni ochib beradi. Bir tomondan, mintaqada gaz tanqisligining ortib borayotgani va Rossiyaning etkazib berishni kengaytirishdan manfaatdorligi uning asosiy iste'molchi va tranzit mamlakat sifatidagi rolini kuchaytirish imkoniyatini yaratadi. Boshqa tomondan, tashqi ta'minotchilarga qaramlik narxlar yoki ta'minot shartlari o'zgarganda zaif bo'lib qolmaslik uchun siyosiy va iqtisodiy moslashuvchanlikni talab qiladi.

Jahon savdo siyosati tobora protektsionistik tus olayotgan va Markaziy Osiyo energetika bozori tobora raqobatbardosh bo‘lib borayotgan bir sharoitda O‘zbekiston o‘z manfaatlari, qo‘shnilari va asosiy tashqi hamkorlari manfaatlarini muvozanatlashtirishi kerak.