Markaziy Osiyoning iqlim iqtisodi sari ilk qadamlari ulkan, ammo bu mumkinmi?

Qirg‘iziston nafaqat respublika, balki butun Markaziy Osiyo uchun presedent bo‘lishi mumkin bo‘lgan keng ko‘lamli ekologik loyihani ishga tushirishni ko‘rib chiqmoqda.

Qirgʻiziston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi xabariga koʻra, respublika Britaniya kompaniyasi bilan birgalikda ekishni rejalashtirmoqda.10 milliondan ortiq daraxtmaydonda25 ming gektarIssiqko'l viloyatida. Iqlimni moliyalashtirishning taxminiy hajmi180 million dollargacha.

Loyiha mintaqaviy standartlar bo'yicha misli ko'rilmagan: u nafaqat ko'kalamzorlashtirishga, balkiuglerod kreditlarini yaratish, bu Qirg'iziston uchun xalqaro yashil moliyalashtirish bozorlariga yo'l ochadi. Tashabbuskorlarning fikricha, bu turdosh tarmoqlar uchun turtki bo'lishi kerak – danasalarichilik va umumiy ovqatlanish uchun transport va turizm.

Ammo bunday tashabbus qanchalik hayotiy? Resurslari cheklangan va xalqaro yordamga qaramlik kuchayib borayotgan mamlakat uchun bu qanday xavflarni keltirib chiqaradi va qanday imkoniyatlarni taqdim etadi?

Eslatib o‘tamiz, Qirg‘izistonda allaqachon “Jashil Muras” (“Yashil meros”) deb nomlangan respublika hududini ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli kampaniya olib borilmoqda. Mazkur dastur doirasida Jalolobod viloyatidagi 100 gektar maydonga ko‘chatlar ekish ishlari boshlab yuborildi.

Loyiha doirasida yong‘oq, pista, bodom, olma, qarag‘ay, o‘rik va boshqa ignabargli va bargli daraxtlar kabi yetti xil turdagi 40 ming tup ko‘chat ekish rejalashtirilgan.

Ko‘kalamzorlashtirish milliy dasturi doirasida respublikaning Jalolobod viloyatidan tashqari, respublika bo‘ylab qariyb 2 ming gektar maydonga ham ko‘chat ekish rejalashtirilgan.

Favqulodda vaziyatlar vaziri, general-mayor Boobek Ajikeyevning ma’lum qilishicha, Issiqko‘l viloyatidagi Tup o‘rmon xo‘jaligida qayin, kumush terak, qrim qarag‘ayi, ko‘k va oddiy archa, yovvoyi olma, olcha, yong‘oq, rovon ko‘chatlari ekiladi.

Tabiiy resurslar vazirligi Bioresurslarni boshqarish boshqarmasi boshlig‘i Qumar Mambetovning aytishicha, milliy aksiya doirasida ekish bo‘yicha statistik ma’lumotlar istiqbolli ko‘rinadi.

2022 yilda 5,4 million dona, 2023 yilda esa 7,6 million dona ko‘chat ekildi. 2024-yilda “Jashil Muras” loyihasi doirasida 8 million tup daraxt ekish rejalashtirilgan edi. 2024-yil iyul oyi oxiriga kelib, 5,6 million dona ko‘chat ekilgani ma’lum bo‘ldi.

Eslatib o‘tamiz, 2022-yilda Sadir Japarov milliy kampaniya boshlagan edi"Yashil meros". Asosiy maqsad – ekologik xavfsizlikni ta'minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish, o'rmonlarni saqlash va ko'paytirish. Rejaga ko‘ra, mazkur tashabbus doirasida mamlakatimizda har yili 5-6 million tup ko‘chat ekish kerak.

Bu qanday ishlaydi: uglerod krediti modeli

Mexanizm ham oddiy, ham samarali: karbonat angidridni o'zlashtirishga qodir ekilgan har bir daraxt uchun davlat yoki kompaniya oladi.uglerod krediti.

Ushbu kreditlar xalqaro bozorlarda sotilishi mumkin – masalan, yirik korporatsiyalar va uglerod izlarini qoplash va xalqaro iqlim majburiyatlarini bajarishga intilayotgan mamlakatlarga (masalan, Parij kelishuvi bo'yicha).

Qanchalik ko'p daraxt bo'lsa, shuncha ko'p kredit. Bu ko'proq "yashil" investitsiyalar oqimini anglatadi.

Global tajriba: Daraxtlar biznes bo'lganda

Qirg‘iziston daraxt ekish va uglerod kreditlarini sotish bo‘yicha keng ko‘lamli loyihaga sarmoya kiritib, “yashil iqtisodiyot”ga pul tikmoqda. Ammo XXI asrda o‘rmonlar nafaqat ekologiya, balki ular iqtisodiyot, sarmoya va hatto geosiyosatdir.

Daraxt ekish foydali ekanligini dunyo qadimdan tushunib yetgan. Ular foyda keltiradi va iqlim kun tartibining mas'ul ishtirokchilari sifatida mamlakatlar va kompaniyalarning obro'sini mustahkamlaydi.

Turli mamlakatlar bunga o'ziga xos tarzda yondashadi: ba'zilari tropik o'rmonlardan "yashil valyuta" sifatida foydalanadilar, boshqalari esa daraxtlar atrofida butun biznes modellarini quradilar. Ba'zi joylarda u shveytsariyalik soat kabi ishlaydi, lekin boshqalarida bu baland ovozda janjal va "yashil firibgarlik" ayblovlariga olib keladi.

Qirg‘iziston jahon tajribasidan qanday saboq olishi mumkin? Qaysi loyihalar haqiqatda foydali ekanligini isbotladi va daraxtlar qayerda korruptsiya va chayqovchilik uchun niqob bo'lib qoldi? Ufqdan tashqariga qarash va boshqa mamlakatlarda "yashil biznes" qanday ishlashini va nima uchun narsalar har doim ham birinchi qarashda ko'rinadigan darajada yashil emasligini ko'rish vaqti keldi.

Shunga o'xshash loyihalarga ko'plab misollar mavjud. Mana bir nechtasi:

Pokiston: "Uch milliard daraxt"

2018 yildan beri Pokiston keng ko‘lamli dasturni amalga oshirmoqdaO'n milliard daraxt tsunami, bu o'rmonlarni tiklash, cho'llanishga qarshi kurashish va ish o'rinlarini yaratishga qaratilgan. So‘nggi bir necha yil ichida 100 mingdan ortiq daraxt ekildi.1,5 milliard daraxt, va tashabbusning o'zi BMT tomonidan yuqori baholandi.

Xulosa:Loyiha ham ekologik, ham ijtimoiy siyosatning quroliga aylandi.

Keniya: uglerod kreditlari uchun o'rmonlar

Keniyada kompaniya ko‘magida loyihalar amalga oshirilmoqdaKarbonli Tanzaniya, bu erda mahalliy jamoalar o'rmonlarni himoya qilish va uglerod kreditlarini ishlab chiqarish uchun daromad oladi. Hisob-kitoblarga ko'ra,bir gektar har yili 15-20 dollar daromad keltirishi mumkinuglerod aktivlari shaklida.

Xulosa:Ishonchli hisob va sertifikatlashtirish tizimi mavjud bo'lsa, hatto kichik o'rmon maydonlari ham barqaror daromad manbai bo'lishi mumkin.

Hindiston: xususiy sektor va raqamli nazorat

Hindiston startaplari yoqadiO'sadigan daraxtlar, o'rmon plantatsiyalarini boshqarish uchun raqamli platformalardan foydalaning: har bir kompaniya yoki shaxs "daraxt sotib olishi" va sun'iy yo'ldosh ma'lumotlari orqali uning o'sishini kuzatishi mumkin. Bu investorlarning ishonchini va shaffofligini oshiradi.

Xulosa:Raqamlashtirish va shaffof hisobot muvaffaqiyat uchun juda muhimdir.

Qirg'iziston-chi? Istiqbollar va to'siqlar

Daraxt ekish tashabbusi ilhomlantiruvchi ko‘rinadi. Biroq, uningamalga oshirish uchun aniq logistika, buxgalteriya hisobi, nazorat va ilmiy yordam talab etiladi. Bu erda ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan ba'zi asosiy fikrlar:

Afzalliklari:

• Xalqaro uglerod krediti bozorlariga kirish— Qirgʻiziston uchun yashil moliyalashtirishning bir necha real manbalaridan biri;
• Ekologik ta'sir– cho'llanish xavfini kamaytirish, ayniqsa, tuproq eroziyasidan aziyat chekayotgan Issiqko'l viloyatida;
• Ish o'rinlarini yaratish– o'rmon xo'jaligi, logistika, monitoring, qayta ishlash va ekoturizm;
• Turizmni barqaror rivojlantirish— “yashil mamlakat” brendi iqtisodiy o‘sishning yangi nuqtasiga aylanishi mumkin.

Xavf va qiyinchiliklar: daraxtlar ortidagi soyalar

1. Korruptsiya va “yashil” loyihalarga taqlid qilish

• Agar loyihaga katta miqdordagi iqlim moliyasi jalb qilinsa va nazorat zaif bo'lsa, atrof-muhitni muhofaza qilish tashabbusini foyda manbaiga aylantirish vasvasasi muqarrar. Afsuski, Qirgʻiziston yuqori shaffoflik reytingiga ega emas – Transparency International maʼlumotlariga koʻra, mamlakat 2024-yilda 180 ta davlat orasida 140-oʻrinni egallagan. Demak, bu yerda oʻgʻirlik, soxta hisobotlar va shartnomaviy shartnomalar xavfi ayniqsa yuqori.
• Keniyadan kelgan voqea:2021 yilda BMT va bir qancha xususiy fondlar tomonidan moliyalashtirilgan 1,8 million daraxt ekish dasturi katta janjalga aylandi. Tekshiruv shuni ko'rsatdiki, xabar qilingan daraxtlarning 60% dan ortig'i faqat qog'ozda mavjud. Pul amaldorlar va pudratchilarning cho‘ntagiga tushdi va loyiha to‘xtatildi. Bundan tashqari, butun mamlakatning obro'si yomonlashdi – sheriklar iqlim bo'yicha boshqa tashabbuslarni tekshirishni boshladilar.
• Indoneziyadan olingan voqea:Xalqaro Yashil iqlim jamg‘armasi 103 million dollarlik loyihani sho‘ba firmalar yutib olgani va ish narxi 2-3 barobarga oshirilgani ma’lum bo‘lgach, to‘xtatib qo‘ydi. Muammo nafaqat moliyalashtirishning yo'qolishi, balki mamlakatning atrof-muhitni muhofaza qilish institutlari obro'siga uzoq muddatli putur etkazish edi.

Nima uchun bu Qirg'iziston uchun muhim?

Uglerod krediti mexanizmi muntazam tekshirish va xalqaro organlarga hisobot berishni talab qiladi.

Har qanday firibgarlik belgisi yoki shaffoflikning yo'qligi moliyalashtirishni muzlatishga va hatto yashil obligatsiyalar bozorida ishtirok etish uchun xalqaro sanksiyalarga olib kelishi mumkin.

2. Kasbiy infratuzilmaning etishmasligi

Uglerod kreditlarini yaratish shunchaki daraxt ekishdan ko'ra ko'proq narsadir. Buning uchun monitoring, sertifikatlashtirish va xalqaro hisobotlarning murakkab tizimi talab qilinadi.

Qirg‘izistonda hozircha o‘qitilgan mutaxassislar yo‘q, o‘qitish va litsenziyalash vaqt va mablag‘ talab qiladi.

Misol:Laosda shunga o'xshash loyiha 2020 yilda to'g'ri yozuvlarni yuritishga qodir bo'lgan mutaxassislar etishmasligi tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Natijada, mamlakat kutilgan uglerod kreditlarini ololmadi va loyiha o'zining investitsion jozibadorligini yo'qotdi.

3. Siyosiy irodaning beqarorligi

Agar ishga tushirish muvaffaqiyatli bo'lsa ham, loyiha ko'p yillik qo'llab-quvvatlashni talab qiladi. Daraxtlar yillar davomida o‘sadi, har bir yangi hokim yoki vazir tayinlanishi bilan hududlarda byudjet va ustuvorliklar o‘zgaradi.

2-3 yil ichida loyiha qo'llab-quvvatlashni yo'qotib, tugallanmagan ekologik vitrinaga aylanish xavfi mavjud.

Mo'g'ulistondan saboq:“Yashil dasht” loyihasi 2017-yilda Yaponiya ko‘magida boshlangan, biroq 2020-yilda rahbariyat o‘zgarishi va hukumatdagi ustuvorliklar tufayli to‘xtatilgan. Moliyaviy yo'qotishlar taxminan 30 million dollarni tashkil etdi.

4. Iqlim va geografik xavflar

Issiqko'l mintaqasining iqlimiy voqeliklari, jumladan qurg'oqchilik, shamol eroziyasi va kambag'al tuproqlar daraxtlarning omon qolishini keskin qisqartirishi mumkin.

Agar dastlabki 3-5 yil ichida daraxtlar ommaviy ravishda nobud bo'lsa, bu butun uglerod kompensatsiyasi mexanizmini buzadi.

Hindistondan misol:Rajastanda 5 million daraxt ekish dasturi qurg'oqchilikning birinchi yilida ko'chatlarning 70% dan ortig'i nobud bo'lganida muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Xalqaro investorlar qayta investitsiya qilishdan bosh tortdilar.

5. Mustaqil monitoringning yo'qligi

Bunday loyihani amalga oshirish uchinchi tomon tuzilmasi tomonidan doimiy monitoringni talab qiladi – bu energetika bo'yicha MAGATE yoki iqlim loyihalarida Verra kabi tekshiruvchilar. Nazorat bitta hukumat tuzilmasi doirasida qolsa, bu suiiste'mollikka yo'l ochadi.

Nigeriyadan saboq:Niger deltasidagi mangrov o'rmonlarini tiklash loyihasi barcha hisobotlar Ekologiya vazirligi doirasida, tashqi tekshiruvsiz amalga oshirilganligi sababli muvaffaqiyatsiz deb baholandi.

Keyinchalik ma'lum bo'lishicha, xabar qilingan hududning 80% faqat sun'iy yo'ldosh tasvirlarida mavjud bo'lgan – va hatto eskilari ham.

Bu tejamkormi?

Mutaxassislar uglerod kreditlarining rentabelligini baholaydilartonnasiga o‘rtacha 5 dollardan 50 dollargachaCO₂ ekvivalenti.

Bir gektar o'rmon singdirishga qodirYiliga 5 dan 20 tonnagacha CO₂, iqlim va ekish turiga qarab.

Agar raqamlar tiliga tarjima qilingan bo'lsa:

• 25 000 gektar * 10 tonna =Yiliga 250 000 tonna CO₂;
• tonnasiga 20 dollar narxda – buYiliga 5 million dollarpotentsial daromad.

Mablag'ning yarmi boshqaruv va xarajatlarga ketsa ham, loyiha erishishi mumkin5-7 yil ichida foyda.

Asosiy savol: Qirg‘iziston birinchi bo‘lib oxiriga yetadimi?

Ko'pgina mamlakatlar allaqachon ulkan loyihalarni ishga tushirishgan, ammo ularning hammasi ham ularni haqiqiy monetizatsiyaga olib kelmagan. Muvaffaqiyatning eng muhim shartibir martalik harakat emas, uzoq muddatli rivojlanish siyosatiga qurilgan strategiya.

Britaniyalik ekolog aytganidekJeyms Lovelok:“Barqaror rivojlanish bir avlodning vazifasi emas, bu butun tsivilizatsiya evolyutsiyasidir”.

Agar Qirg‘iziston yashil iqtisodiyotni o‘zining o‘sish modeliga integratsiya qila olsa, investorlarni jalb qilsa va ishonch infratuzilmasini yarata olsa, loyiha butun Markaziy Osiyo uchun namuna bo‘lishi mumkin.

Xulosa:

• Qirg‘iziston barqaror rivojlanish yo‘lida muhim qadam tashlamoqda va agar muvaffaqiyat qozonsa, mintaqa iqlim xaritasini o‘zgartirishi mumkin;
• loyiha hayotiy, lekin talab qiladiuzoq muddatli rejalashtirish,ilmiy yondashuvVamoliyaviy shaffoflik;
• “Yashil” moliyalashtirishning jahon bozori moda emas, balki Qirg‘iziston o‘z o‘rnini egallash imkoniyatiga ega bo‘lgan yangi voqelikdir.

Ammo, har qanday biznesda bo'lgani kabi, esda tutish kerak:Daraxt ekish oson, o'rmon o'stirish qiyin.

Taqrizchi: Adilet Erkinbayev

Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan