Истифодаи истилоҳи “Осиеи Марказӣ” ба кишварҳои Собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ комилан дуруст нест ва хусусияти сиесӣ дорад. Дар ин бора Дар мусоҳиба Бо Нашрияи “КараванИнфо» гуфт номзади илмҳои таърих, таҳлилгар Сергей Иванов.

Таърихнигори қирғиз бар ин назар аст, ки ҳоло бо истифодаи истилоҳоти Осиеи Марказӣ (ЦА) каме ошуфтагӣ вуҷуд дорад. Он бо он алоқаманд аст, ки ду мафҳуми ЦА мавҷуданд: сиесӣ ва ҷуғрофӣ.
Якум панҷ кишвари СОБИҚ ИТТИҲОДИ ШӮРАВИРО фаро мегирад: Қазоқистон, Қирғизистон, Узбекистон, Тоҷикистон ва Туркманистон.
Дуюм таърихан ташаккул ефтааст, ки ба он ҳамаи давлатҳои номбаршуда, Муғулистон, қаламравҳои Наздиҳавлигии Русия ва Чин дохил мешаванд. Аз ин сабаб, ҳатто дар таҳқиқоти таърихӣ е сиесатшиносӣ нофаҳмиҳо ба амал меоянд.
Ба ақидаи Ӯ, дар Қирғизистон истилоҳи “Осиеи Марказӣ” бештар дар фаҳмиши сиесӣ истифода мешавад. Агар таҳқиқоти русияро гирем, дар онҳо ин истилоҳ дар ҷанбаи таърихӣ-географӣ истифода мешавад, ки аз Замони Иттиҳоди Шӯравӣ боқӣ мондааст ва Онро Осиеи Миена меноманд.
Ғайр аз ин, дар баробари ин фаҳмишҳо, инчунин тасаввуроти ғарбӣ дар бораи минтақаи осиеи марказӣ мавҷуданд. Масалан, назари амрикоӣ, ки дар лоиҳаи “Осиеи Марказии Калон” (БЦА) инъикос ефтааст.
Он ба он дохил кардани ҷумҳурии Исломии Афғонистон (И) – ро дар назар дорад, зеро дар қисматҳои шимолии Он то Ҳиндукуш узбекҳои этникӣ, тоҷикон, қирғизҳо зиндагӣ мекунанд.
Аммо, аз нуқтаи назари таърих ва воқеиятҳои муосир, шомил шудани IRA ба Кишварҳои Осиеи Марказӣ комилан дуруст нест. Ин ба он вобаста аст, ки кишварҳои минтақа дар ЗАМОНИ ИТТИҲОДИ шӯравӣ аз нав формат карда шуданд, ки Ин дар Афғонистон рух надод.
Агар асри IX-ро гирем, минтақа як қисми ягона буд, аммо баъдтар таърихан роҳҳо аз ҳам ҷудо шуданд ва ҳоло ҷумҳурии исломиро дохил кардан хеле мушкил аст.
“Аз нуқтаи назари Ман, ин минтақаи буферӣ байни Покистон ва Эрон аст, ки дар он кишварҳои минтақа аз ҷиҳати фарҳангӣ ва этникӣ бо ҳам мепайвандад”, — қайд мекунад Иванов.
Барои фаҳмидани он, ки истилоҳи Осиеи Марказӣ чӣ гуна пайдо шудааст, ба таърих муроҷиат кардан лозим аст.
Коршинос изҳор медорад, ки дар қадим чунин мафҳум БА монанди ЦА вуҷуд надошт, зеро он бештар барои ишора ба минтақаи таърихӣ ва фарҳангӣ нисбат ба минтақаи ҷуғрофӣ истифода мешуд. Дар ин ҷо ҷомеаи халқҳо ташаккул меефт, ки онҳоро аз дигар қаламравҳо фарқ мекард.
Дар тӯли 1500 соли охир дар ин ҷо байни халқҳои эронӣ ва туркӣ тамоси муайян ба амал омад. Онҳо бо ҳам пайваст шуда, бисер унсурҳои фарҳангиро ба ҳамдигар мегузарониданд ва дузабонӣ ба вуҷуд омад”, — илова кард таърихнигор.
Вай қайд мекунад, ки фаҳмиши сиесии имрӯзаи минтақа афзоиши хусусиятҳои туркӣ аз ҷануб ба шимол ва коҳиши хусусиятҳои эронӣ аз шимол ба ҷануб мебошад.
“Оғози ташаккули минтақа тақрибан 3 ҳазор сол пеш дар замони пайдоиши аввалин китоби динии зороастриен “Авеста”рух дод. Дар Он мафҳумҳои Эрон ва Турон мавҷуданд. Аммо аввалин на танҳо қаламрави Эрони ҳозира, балки қисми Зиеди Осиеи Марказии ҳозираро низ дар бар мегирифт. Ба мафҳуми дуюм ҳамаи қаламравҳои дигар дохил мешуданд, ки дар онҳо ақидаҳои динии аввал эътироф намешуданд ва Туран номида мешуданд, Сергей Иванов тақсим мешавад.
Муҳаммад Падшоҳ: “Ва Турон Бо Туркистон яксон нест … Вақте ки ин минтақа аз ҷониби арабҳо забт карда шуд, Мавераннахр ном гирифт”
Мувофиқи таҳқиқоти таърихнигор, туронҳо бештар дар Қаламрави Қазоқистон буданд, яъне ҳамаи заминҳои шимоли баҳри Арал ба ватани туронҳо тааллуқ доштанд. Бо гузашти вақт тағйирот ба амал меояд.
Дар замони Сосониен, Вақте Ки Эрон ба воқеиятҳои ҳозира наздик буд, Осиеи Миена барои онҳо қаламрави давлати Душмани Эфталиен гардид. Дар натиҷа, дар ин вақт ба Истилоҳи Туран соҳаҳое дохил мешаванд, ки баъдтар Мо Онҳоро Ҳамчун Осиеи Марказӣ мефаҳмем.
Сипас дар миенаи асри VI вазъ тағйир меебад. Қаламрави калони ЦА ба сарзамини қаганати Туркӣ табдил меебад, ки душмани Эрон буд. Аз ин сабаб, ҳамсадоии истилоҳоти турон ва турк ба синоними давлати туркҳо табдил меебад.
Дар марҳилаи минбаъда, ба гуфтаи коршинос, дар асрҳои миена Чунин Мафҳуме ба монанди Туркистон пайдо мешавад, ки ба монанди минтақаи осиеи марказӣ ҳоло марзҳои дақиқ надошт. Ва он чизе буд, ки дар шимолу шарқи Эрон буд.
“Бо омадани империяи Русия дар ин ҷо тасаввуроти ду минтақа ташаккул меебад: Туркистон, ки баъдтар Номи Осиеи Миенаро мегирад. Он ба Ғарбӣ русия ва Шарқӣ Синьцзян (Чин) — и ҳозира тақсим карда шуд. Дар ин қаламравҳо синтези эронӣ-туркӣ ва дузабонӣ ба вуҷуд омад. Гурӯҳҳои зиеди аҳолӣ забони форсӣ (дарӣ) ва забони модарии худро медонистанд”, — илова кард таҳлилгар.
Далели ҷолиб: Дар аморати Бухоро, Хонигарии Қӯқанд ва Хива, фармонҳои давлатӣ бо забони осиеи миена навишта мешуданд ва дар бозор ҳама бо забонҳои туркӣ озодона савдо мекарданд. Ва ин барои мардум мушкил набуд.
Баъдтар, дар охири мавҷудияти империяи Русия, дар баробари Туркистон, истилоҳи Осиеи Миена, ки Ҷануби ин минтақаро фаро мегирифт, ба истифода дода шуд Ва Қазоқистон Минтақаи Даштӣ номида шуд.
Ин барои ҷудо кардани минтақаҳое, ки аҳолии аҳолинишин ва кӯчмандон зиндагӣ мекарданд, анҷом дода мешуд. Бо омадани ҳокимияти Шӯравӣ қарор шуд, ки қаламравҳои муосири Қирғизистон, Узбекистон, Тоҷикистон Ва Туркманистон Осиеи Миена ва Қазоқистони алоҳида номида шаванд.
Дар мавриди истилоҳи “Осиеи Марказӣ” Бошад, Он Ба муғулистон, Сибири Ҷанубӣ, Синьцзян ва Муғулистони Дохилӣ дохил мешуд.
Дар давраи пошхӯрии ИҶШС ва пайдоиши ин истилоҳҳо дар харитаи давлатҳои мустақил, аввалин президенти Ҷумҳурии Қирғизистон Аскар Акаев дар истифода ва истифодаи ин истилоҳҳо ошуфтагӣ ба бор овард. Маҳз ӯ соли 1992 дар созмони милали муттаҳид пешниҳод кард, Ки Осиеи Миена Ва Қазоқистонро Марказӣ номида шавад. Аммо, бо ин кор, ҳеҷ кас дар бораи он фикр накард, ки Бо Муғулистон ва Синьцзяни чин, ки қаламравҳои Онҳо ба мафҳуми Осиеи Марказӣ дохил мешаванд, чӣ кор кунад.
Муаллиф Азиз Пиримқулов
Тарҷума бо Истифода Аз Тарҷумони Yandex